کتاب شناسی نمایشنامه نویسی در ایران
کتاب شناسی نمایشنامه نویسی در ایران
نخستین نمایش‌نامه‌های مکتوب در دورۀ سلطنت قاجارها منتشر شد. نمایش‌نامه‌هایی که در آن سال‌ها منتشر می‌شد عمدتاً از متون فرانسوی و توسط شاهزادگان قجر به فارسی ترجمه می‌شدند و در مطبعۀ حکومتی به چاپ می‌رسیدند. ترجمه و تألیف و انتشار کتاب‌های نمایشی در این دوره گسترش چندانی نداشت، تا این‌که در سال‌های سلطنت رضاشاه، با افتتاح سالن‌های مدرن تئاتر و به ویژه فعالیت «سازمان پرورش افکار»، نمایش‌نامه‌نویسی و ترجمۀ نمایشنامه، به مقدار فراوان، رونق گرفت؛ اما بیشترین کتاب‌های نمایشی در دو دهۀ 1340 و 1350، در سال‌های سلطنت محمدرضاشاه پهلوی، ترجمه و تألیف و منتشر شد. کیفیت آثار نمایشی در این دو دهه نیز، از حیث ترجمه، صناعت، انتخاب متن و تنوع مضمون بهتر از سال‌های قبل و بعد از این دو دهه بود. با نگاهی گذرا به فهرست کتاب‌های منتشر شده نیز این موضوع قابل فهم و درک است:
دهۀ 1280: سرنوشت پرویز (علی‌محمدخان اویسی) و عروسی جناب میرزا (اقتباس شاهزاده حاجی محمد طاهر میرزا).
دهۀ 1290: حاجی ریایی‌خان یا تارتوف شرقی (میرزا احمد کمال‌الوزاره محمودی)، حکام قدیم، حکام جدید (مرتضی‌قلی مؤیدالممالک فکری ارشاد)، شیدوش و ناهید یا عشق و مردانگی (میرزا ابوالحسن فروغی)، طبیب اجباری (مولیر/ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه)، عروسی مجبوری (مولیر/ حسین‌قلی قاجار ـ شاهزاده عمادالسلطنه)، تاج‌گذاری و مرگ ناپلئون بناپارت (الکساندر دوما/ شاهزاده حشمت‌السلطان) و نامۀ آذریان، سربازی وطن افتخار است (افراسیاب آزاد).
دهۀ 1300: آخرین یادگار نادرشاه (سعید نفیسی)، افسانۀ آفرینش (صادق هدایت)، انوشیروان عادل و مزدک (گریگور یقیکیان)، جعفرخان از فرتگ برگشته (حسن مقدم)، جولیوس قیصر و شرح حال شکسپیر (ویلیام شکسپیر/ میرزا محمدخان بهادر)، جیجیک علی‌شاه یا اوضاع دربار قاجار (ذبیح بهروز)، حکومت زمان خان (میرزا فتحعلی آخوندزاده)، داستان خونین یا سرگذشت برمکیان (سیدعبدالرحیم خلخالی)، رستاخیز سلاطین ایران و اپرت بچه گدا (میرزاده عشقی)، رستم و سهراب (حسین کاظم‌زاده ایرانشهر)، سرگذشت وزیر خان لنکران (میرزا فتحعلی آخوندزاده)، صادق ممقلی داروغه اصفهان یا شرلوک هلمس ایران (کاظم میرزا مستعان)، قاضی همدان (حسن معاصر کرمانی)، وعدۀ زردشت یا روح سلحشوری (میرسیدعلی آذری)، هاملت (ویلیام شکسپیر/ سلطان حمید امیرسلیمانی) و یوسف و زلیخا (سلیمان میرزا حییم).
دهۀ 1310: اپرت رستم و اسفندیار (ادارۀ کل نگارش وزارت فرهنگ)، الهۀ مصری (گردآورنده علی‌اصغر گرمسیری)، تیسفون (تندر کیا)، رستم و سهراب (حبیب‌الله شهردار ـ مشیرهمایون)، رومئو و ژولیت یا لیلی و مجنون غرب (ویلیام شکسپیر/ عزیزالله سامان)، سه عروسی در یک شب (سیدعلی نصر)، شاعر (پل برولا/ سیمرغ)، عدالت بشری (محمدعلی آشفته)، عشاق معاصر (علی‌اصغر نوری)، عمرولیث و سهل یا عبدالله و فاطمه (عبدالرحیم همایون فرخ) و مکتب عشق (علی‌اصغر شریف).
دهۀ 1320: آتسا (ناوک)، آثار جاویدان (حسین احمدی‌پور)، آرزوی کیمیاگر (ابوالقاسم پرتواعظم)، اسرار طبیعت (حسن شیروانی)، انجمن محسنیه (ع. ا)، باغ آلبالو (آنتوان چخوف/ بزرگ علوی)، بزم بهرام گور (احمد بهارمست)، بیژن و منیژه (بهارمست)، چاره‌جویی (آلفرد زهری/ ناصر عزیزی)، حسن یا جاده زرین سمرقند (جیمز الروی فلکر/ حسنعلی سلطان‌زاده)، خروس سحر (عبدالحسین نوشین)، خدعه و عشق (شیللر/ میرزا یوسف‌خان اعتصام‌الملک)، دشمنان (ماکسیم گورکی/ کریم کشاورز)، روان ایران یا شکست اهریمنان (بهارمست)، روسپی بزرگوار (ژان پل سارتر/ عبدالحسین نوشین)، زنان دانشمند (مولیر/ حسن ره‌آورد)، زندگی خیام (محمدحسین میمندی‌نژاد)، زندگی فردوسی (میرسیدعلی آذری)، سویل (جعفر جبارلی/ رحیم روشنیان)، شاهکارهای شیللر (شیللر/ مرتضی مشفق همدانی)، شیر در میدان (ایلیا ارنبورگ/ عباس مهرداد)، قربانعلی کاشی (میرزاده عشقی)، کاوه آهنگر (ابوالقاسم لاهوتی کرمانشاهی)، کمدی اخوی‌زاده (محمدعلی افراشته)، مظاهر محمدی (توفیق‌الحکیم/ محمدحسین استخر شیرازی)، مهمانی (ع. ا)، مهر و میهن یا آذربایجان چه‌گونه ترک زبان شد؟ (رسام ارژنگی)، ویلهلم تل (فریدریش شیللر/ هاشم کاشف) و هیاهوی بسیار برای هیچ (ویلیام شکسپیر/ عبدالحسین نوشین).
دهۀ 1330: آرزوهای بال‌دار (محمدحسین میمندی‌نژاد)، آرش تیرانداز (ارسلان پوریا)، آرشین مالالان (عزیر حاجی بیگف/ ارباب افلاطون شاهرخ)، آن‌که گفت آری آن‌که گفت نه (برتولت برشت/ مصطفی رحیمی)، اصحاب کهف (توفیق‌الحکیم/ ابوالفضل طباطبایی)، اگمنت (گوته/ محمدباقر هوشیار)، ایالت چهل و نهم (جیمز آلدریج/ رضا آذرخشی)، بشر و مافوق بشر (جورج برنارد شاو/ هاشم کاشف)، تابستان و دود (تنسی ویلیامز/ ایرج نورانی)، حافظ (محمد حجازی)، حاکم یک روزه (پرویز خطیبی)، حرم خلیفه هارون‌الرشید یا عزیز و عزیزه (اقتباس از آنژلو ویکتور هوگو/ رضا کمال شهرزاد)، خسیس (مولیر/ محمدعلی جمال‌زاده)، دختر گل‌فروش یا فقر و عفت (محمدرضا حکمت‌شعار)، در اعماق (ماکسیم گورکی/ عبدالحسین نوشین)، دست‌های آلوده (ژان پل سارتر/ جلال آل‌احمد)، رستاخیز سلاطین ایران در خرابه‌‌های مدائن (میرزاده عشقی)، سه نقاب‌دار (شارل مره/ هایک کاراکاش)، شکونتلا یا انگشتر گمشده (کالیداس/ علی‌اصغر حکمت)، فروز و فرزانه (نظام نظام‌وفا)، گوشه‌گیران آلتونا (ژان پل سارتر/ احمد صادق)، محمود آقا را وکیل کنید (محمد حجازی)، مریض خیالی (مولیر/ مینو لاجوردی)، ناهید را بستای (ارسلان پوریا) و ویلون‌ساز کره‌مونا (فرانسوا کوپه/ مسعود کریم).
دهۀ 1340: آدم آدم است (برتولت برشت/ شریف لنکرانی)، آدم‌های ماشینی (کارل چاپک/ سعید حمیدیان و کامران فانی)، آریا داکاپو (ادنا سنت وینست میلی/ یوسف بابایو و پرویز خضرایی)، آناکریستی (یوجین اونیل/ صفدر تقی‌زاده و محمدعلی صفریان)، آنتونی و کلئوپاترا (ویلیام شکسپیر/ علاالدین پازارگادی)، آنتی‌گون (ژان آنوی/ اقدس یغمایی)، آن‌جا که ماهی‌ها سنگ می‌شوند (خسرو حکیم‌رابط)، آندورا (ماکس فریش/ حمید سمندریان)، آوازخوان در انتهای غروب (داود آریا)، آی بی‌کلاه، آی باکلاه (غلامحسین ساعدی)، اتللو (ویلیام شکسپیر/ م. ا. به‌آذین)، اجازه هست، آقای برشت (نادر ابراهیمی)، ادیپ و سرنوشت (ژان کوکتو/ قاسم صنعوی)، استادان تار و همان‌طور که بوده‌ایم (آرتور آداموف/ ابوالحسن نجفی)، استاد معمار (هنریک ایبسن/ محمود توتونچیان)، افول (اکبر رادی)، اگر فاوست یک کم معرفت داشت (عباس نعلبندیان)، با خشم به‌یاد آر (جان آزبورن/ کریم امامی)، بوسهل زوزنی و ذکر بردار کردن حسنک وزیر (محمد پایگاه با اقتباس از تاریخ بیهقی)، پهلوان اکبر می‌میرد (بهرام بیضایی)، تبعیدی‌ها (جیمزجویس/ همایون نوراحمر)، تشنگی و گشنگی (اوژن یونسکو/ رضا کرم‌رضایی)، تنگنا (محمود دولت‌آبادی)، حادثه در ویشی (آرتور میلر/ رحیم اصغرزاده)، خانۀ برناردا آلبا (فدریکو گارسیا لورکا/ محمود کیانوش)، دایرۀ گچی قفقازی (برتولت برشت/ حمید سمندریان و فروغ فرخ‌زاد)، دختر فضل‌فروش (اوژن لابیش/ بدری وزیری و حسینعلی ملاح)، ریجارد سوم (ویلیام شکسپیر/ رضا براهنی)، زایر (سعید پورصمیمی)، سرایدار (هارولد پینتر/ پرویز صیاد و منصور پورمند)، سیاه زنگی، مرد فرنگی، دایرۀ زنگی (پرویز کاردان)، شهر طلایی (عباس جوانمرد)، شهر قصه (بیژن مفید)، شیرمردی از خراسان (ابوالقاسم جنتی‌عطایی)، عروسی خون (فدریکو گارسیا لورکا/ احمد شاملو)، غارنشینان (ویلیام سارویان/ عباس امامیان)، فرشته شکسته بال و حکم (ابراهیم مکی)، قضیۀ رابرت اوپنهایمر (هاینار کیپهارت/ نجف دریابندری)، کارمند روز جمعه (محسن یلفانی)، منحنی هفت و باغ سایه‌ها (تهمینه میرمیرانی)، موش (بهمن فرسی)، نمی‌دانم (لوییجی پیراندللو/ ماه‌منیر مینوی)، ویس و رامین (مهین جهانبگلو/ تجدد)، هراس (پیر کرنی/ محمدعلی معیری) و یرما (فدریکو گارسیا لورکا).
دهۀ 1350: آتش‌افروزان (ماکس فریش/ جعفر اصلانی)، آخرین نوار کراپ (ساموئل بکت/ بابک قهرمان)، آسید کاظم (محمود استادمحمد)، آمده، یا چه‌طور از شرش خلاص شیم؟ (اوژن یونسکو)، آن‌ها زنده‌اند (اثول فوگارد/ محمود کیانوش)، آوازخوان طاس (اوژن یونسکو/ محمدتقی غیاثی)، ابراهیم توپچی و آقابیک (منوچهر رادین)، استریپ‌تیز و کارول (اسلاومیر مرژوک/ ایرج زهری)، افسانه‌های تبای (سوفوکلس/ شاهرخ مسکوب)، بکت 5 (آربی اوانسیان)، پاتوغ (اسماعیل خلج)، جان‌نثار (بیژن مفید)، در اعماق (ماکسیم گورکی/ مهین اسکویی)، در پوست شیر (شون اوکیسی/ اسماعیل خویی)، دماغ (ریونوسوکه آکوتاگاوا/ احمد شاملو)، دوست مردم (امین فقیری)، ساکت (محمد للری)، شکوه رستن (عبدالحمید شعاعی تهرانی)، عصمت (رضا صابری)، قلب من در کوهستان (ویلیام سارویان/ نسیم خاکسار)، قلندر خونه (ایرج صغیری)، گلدان (بهمن فرسی)، نروک (مرتضی جزایری)، نسرسیتی (کاظم عدل ضرابی)، نکراسوف (ژان پل سارتر/ قاسم صنعوی)، نهضت حروفیه (حسین قشقایی)، نیرنگ‌های اسکاپن (مولیر/ نادعلی همدانی)، وای بر مغلوب (غلامحسین ساعدی)، وقتی سیامست بیدار شود (مهدی ساده)، هجرت (نوذر آزادی)، هشتمین سفر سندباد (بهرام بیضایی) و هفده شهریور (مصطفی اسلامیه).
دهۀ 1360: آنتونیوس و کلئوپاترا (ویلیام شکسپیر/ محمدعلی اسلامی ندوشن)، اباذر (حسین مختاری)، استنطاق/ محاکمۀ فاشیسم (پیتر وایس/ بهزاد فرامرزیان)، استنطاق در هاوانا (هانس ماگنوس انستر برگر/ جاهد جهانشاهی)، اسفندیار و مرگ (کورس سلحشور)، ایوب (فرج‌الله سلحشور)، باغ آلبالو (آنتوان چخوف/ بهروز تورانی)، بن‌بست (قاسم‌علی فراست)، پرده‌برداری و بند (تاجبخش فناییان)، تراژدی کسری (مجید جعفری)، تراژدی‌های ایمان (رومن رولان/ بدرالدین مدنی)، تیر غیب (محسن مخملباف)، جنگ تروا اتفاق نمی‌افتد (ژان ژیرودو/ عفت برادران رحیمی)، خاطرات هنرپیشۀ نقش دوم (بهرام بیضایی)، خانات (رضا صابری)، خون سبز (اسماعیل سلطانیان)، درس معلم (شهرام جزیریان)، دشت خون (رحمت‌الله محرابی)، روبسپیر (رومن رولان/ بدرالدین مدنی)، رمولوس کبیر (فردریک دورنمات/ حمید سمندریان)، زنده‌باد زاپاتا (جان اشتاین‌بک/ کاظم اسماعیلی)، سرود سرخ برادری (محمد رحمانیان)، سفارت‌خانه (اسلاومیر مرژوک/ داریوش مؤدبیان)، سند (نورالله حسین‌خانی)، سیاه زنگی‌ها (ژان ژنه/ احمد کامیابی مسلک)، صبح قریب (مهدی رضا‌بدلی)، ققنوس (محمود دولت‌آبادی)، کاپیتولاسیون (نورالله حسین‌خانی)، کوچ تا اوج (مجید افشاریان)، مأموریت حساس (سرگِی ولادیمیروویچ میخالکوف/ غلامحسین متین)، محاکات (سیدمحسن مصطفی‌زاده)، مرگ دیگری (محسن مخملباف)، منجی در صبح نمناک (اکبر رادی)، میرزا کوچک‌خان جنگلی (امیرحسین فردی)، نامیرا (نعمت‌الله لاریان)، نترس زندگی (حسین جعفریان) و هالو نباش ژنرال (مجید جعفری).
دهۀ 1370: آمادئوس (پیتر شفر/ فریده رازی)، اسب چوبی (حسین جعفری)، ایفی ژنی (گوته/ بهروز مشیری)، بانگ جرس (تاجبخش فناییان)، به سوی دمشق (اگوست یوهان استریندبرگ/ ایرج زهری)، به من دروغ بگو (نصرالله قادری)، پارک اتابک (فرزانه آقایی‌پور)، پیر سمعان (پرویز پورصمیمی)، تا زیر میز فرمانده (محمود طیاری)، جنگ‌نامۀ غلامان (بهرام بیضایی)، خانۀ عروسک (هنریک ایبسن/ هوشنگ پاکروان)، دریایی (علی مؤذنی)، دلی‌بای و آهو (عباس معروفی)، رضاخان ماکسیم (مصطفی اسلامیه)، سیاوش‌خوانی (بیضایی)، شمعی در باد (الکساندر سولژنیستین/ حسن ملکی)، شوالیه‌های حلبی (اولکو آیواز/ داود وفایی)، عشق به افق خورشید (سیدمهدی شجاعی)، فتح‌نامۀ کلات (بیضایی)، قصۀ رنگ‌ها (الله‌وردی آذری نجف‌آبادی)، لیرشاه (ویلیام شکسپیر/ قطب‌الدین صادقی)، ماشین دوزخی (ژان کوکتو/ محمود هاتف)، مرگ در می‌زند (وودی آلن/ هوشنگ حسامی)، معرکه در معرکه (داود میرباقری) و نیلوفر آبی (حمید امجد).