صایب تبریزی، محمدعلی (تبریز ۱۰۱۰ـ اصفهان ۱۰۸۷ق)
صائب تبریزی، محمدعلی (تبریز ۱۰۱۰ـ اصفهان ۱۰۸۷ق)
مشهورترین شاعر ایرانی در عهد صفویه و از بزرگ‌ترین شاعران سبک هندی. از تبریزی‌هایی بود که به اصفهان کوچیده بودند و در محلۀ عباس‌آباد این شهر سکونت داشت و در همان‌جا تحصیل کرد. خوشنویسی را نزد عمویش شمس‌الدین تبریزی، معروف به شیرین قلم، فراگرفت. در ۱۰۳۶ق از راه کابل به هند سفر کرد و ظفرخان احسن، حاکم کابل که خود اهل شعر و ادب بود، وی را گرامی داشت. پس از سلطنت‌یافتن شاه‌جهان، ظفرخان راهی درگاه او در دکن شد و صائب را نیز با خود به حضور شاه‌جهان برد (۱۰۳۹ق). شاه‌جهان نیز، که به ادب و هنر علاقه داشت، صائب را به پاس قطعه‌ای که در تهنیت جلوس او سروده بود، به منصب هزاری و لقب مستعدخانی سرافراز کرد. در همان سال پدر صائب در آرزوی دیدار پسر به آگره رفت و از او خواست که به خانه بازگردد. صائب نیز از ظفرخان و پدر او خواجه ابوالحسن تربتی اجازه خواست، اما حصول این رخصت تا دو سال به درازا کشید. سرانجام در ۱۰۴۲ق به اصفهان بازگشت و به دربار شاه عباس دوم صفوی پیوست و شاه به او لقب ملک‌الشعرایی داد، اما با این حال از بازجست و نواخت دربار هند بی‌نصیب نماند. سال‌های پایان زندگی‌اش را در باغ تکیه‌ای، که در زمان حیاتش به تکیۀ میرزا صائب شهرت داشت، در انزوا گذراند و چون درگذشت در همان تکیه، به‌خاک سپرده شد. بسیاری از شهرهای عثمانی، شبه‌قاره و ایران را گشت و ره‌آورد این سفرها را از سخن سخنوران و سفینه‌ها و دیوان‌های آن‌ها و نیز مجموعه‌ای از اشعار خود برگزید و در کتابی به نام بیاض فراهم آورد که به سفینۀ صائب شهرت دارد. صائب در سخن‌آفرینی، بدیهه‌گویی و ساختن پیش‌مصرع بی‌نظیر بود و در غزل بیش از گونه‌های دیگر شعر مهارت داشت. صاحبان تذکره از وی به دو گونه یادکرده‌اند؛ برخی که سبک هندی را می‌پسندیدند او را تا حد مبالغه ستوده و برخی که این سبک را نمی‌پسندیدند شعر وی را نابهنجار و پریشان دانسته‌اند. به ترکی و فارسی شعر می‌گفت و خط را نیز خوش می‌نوشت. دیوان شمس و خمسۀ نظامی را با خط خود کتاب کرده است و بر خمسه حاشیه زده است. صائب اشعار خود را بر‌اساس طبقه‌بندی موضوعی مرآت‌الجمال (اشعاری که در وصف معشوق است)، آرایش‌نگار (دربارۀ آینه و شانه)، میخانه (دربارۀ می و میخانه) و واجب‌الحفظ (گزیدۀ مطالع غزلیات) نام نهاده است. از دیگر آثارش: دیوان صائب که بارها در ایران و هند چاپ شده است (لاهور، ۱۹۷۱)؛ مثنوی‌های قندهارنامه/ عباسنامه و محمود و ایاز؛ کلیات صائب تبریزی که بارها به‌چاپ رسیده است و ارزشمندترین آن‌ها چاپ امیری فیروزکوهی و محمد قهرمان است.