بیست و یک آذر ۱۳۲۵
بیست‌ویک آذر ۱۳۲۵
روز سقوط دولت فرقه دموکرات آذربایجان ایران. به‌دنبال ردّ اعتبارنامۀ جعفر پیشهوری، نمایندۀ مردم تبریز در دوره چهاردهم مجلس شورای ملی، او به تبریز بازگشت و با کمک تعدادی از دوستان و همفکران خود مقدمات تشکیل فرقۀ دموکرات آذربایجان را فراهم آورد و با حمایت پیدا و پنهان شوروی و با وعدۀ رفاه اجتماعی و اقتصادی و آزادی‌های فرهنگی و قومی به اهالی آذربایجان، به‌تدریج نفوذ خود را در شهرهای مختلف این استان گسترش داد. وی در ۱۰ مهر ۱۳۲۴ش اولین کنگرۀ فرقۀ دموکرات آذربایجان را برگزار کرد و علائمی از گرایش به‌سوی خودمختاری و حتی تجزیه‌طلبی از خود بروز داد. پیشهوری، که هم‌زمان از حمایت نیروهای نظامی شوروی در آذربایجان نیز برخوردار بود، در بخش‌های مختلف آذربایجان به‌تدریج نیروهای شبه‌نظامی و دسته‌‌های مسلح ایجاد کرد. فرقۀ دموکرات، طی قطعنامه پایانی کنگره در ۲۹ و ۳۰ آبان ۱۳۲۴ش آشکارا اعلام داشت که خواستار تشکیل حکومتی خودمختار و آزاد در آذربایجان است. قطعنامه تصریح می‌کرد که در آینده‌ای نه چندان دور، فرقۀ دموکرات آذربایجان دولتی مستقل از حکومت مرکزی تشکیل خواهد داد و جز سیاست خارجی و برخی مسائل کلان مالی و ارضی، استقلالش را حفظ خواهد کرد. دولت شوروی به‌رغم اعتراضات مکرر دولت ایران به حمایت خود از فرقه دموکرات آذربایجان ادامه می‌داد. دولت مرکزی ایران در ۱۲ آذر ۱۳۲۴ش مرتضی‌قلی بیات را بهعنوان استاندار جدید آذربایجان منصوب کرد، اما فرقۀ دموکرات هیچ‌گونه وقعی به او ننهاد و با مسلح‌کردن هرچه بیشتر طرفداران خود، موجبات تصرف تدریجی و مداوم تمام دوایر دولتی و غیره را فراهم آورد. سرانجام در ۲۱ آذر همان سال شهر تبریز عملاً به کنترل هواداران فرقه درآمد و همان روز، مجلس ملی آذربایجان افتتاح و پیشهوری بهعنوان نخست‌وزیر «دولت جمهوری آذربایجان» انتخاب شد. احمد قوام، که در ۱۳۲۴ش به نخست‌وزیری رسید، باب مذاکرات سیاسی را با شوروی و پیشهوری گشود و چون شوروی نیز نیروهای خود را از ایران خارج کرد، دولت مرکزی واحدهایی از ارتش را روانۀ آذربایجان کرد. نیروهای دولت مرکزی در ۲۰ آذر ۱۳۲۵ش وارد تبریز شدند و در ۲۱ آذر دولت پیشهوری عملاً سقوط کرد.