باغ شاه (در شهرستان ها)
باغ شاه (در شهرستان‌ها)
باغ‌هایی که در دوره‌های مختلف در برخی شهرهای ایران احداث و بدین نام خوانده شدند. شماری از باغ‌ها به ترتیب حروف الفبای نام شهرها از این قرار است: باغ شاه آمل. باغ شاه انزلی (← کاخ‌های رضاشاه پهلوی). باغ شاه بابل که در دورۀ شاه‌عباس اول صفوی در حوالی سبزه‌میدانِ شهر، در جزیره‌ای به مساحت دو جریب در دریاچه‌ای مصنوعی احداث شده بود. باغ شاه باغی تفریحی و دایره‌ای‌شکل با درختان نارنج و دیگر مرکبات و گردو، و دارای عمارت‌های دیوان‌خانه، حرم‌خانه، مسجد و حمام بود. در دورۀ حکومت محمدقلی میرزا ملک‌آرا پسر فتحعلی‌شاه قاجار در گیلان و مازندران، یک کلاه‌فرنگی و حرمسرایی مربع‌شکل با دیوارهای بلند در باغ بنا و باغ بحر ارم نامیده شد. در دورۀ رضاشاه پهلوی در شرق دریاچه که خشک شده بود، زمین ورزش بزرگ بابل و در غرب آن خانه‌های مسکونی احداث شد. باغ شاه بروجرد که در دورۀ فتحعلی‌شاه احداث شد و چنارهای زیبایی داشت. باغ شاه بهشهر، در دورۀ شاه عباس اول صفوی ایجاد شد و منطقۀ اشرف نام گرفت. از باغ‌های صاحب‌الزمان، چهل‌ستون، باغ حبشه، باغ خلوت، باغ زیتون و باغ شمال تشکیل می‌شد. بر سَردَر اصلی باغ نقاره‌خانه با نقش شیر و خورشید، و پس از آن باغ شمال که محل ملاقات شخصیت‌های مهم داخلی و خارجی با شاه بود، قرار داشت. سپس آب‌انبار بزرگی با سَردَر کاشی‌کاری‌شده و در جنوب آن عمارت دوطبقۀ چهل‌ستون یا دیوان‌خانه بود که ایوان آن دوازده یا شانزده یا بیست ستون داشت و تصویر آن‌ها در استخر بسیار بزرگ مقابل عمارت منعکس می‌شد. در اطراف استخر سوراخ‌هایی تعبیه شده بود که حدود ۱۰۰۰ شمع در آن‌ها قرار می‌گرفت و در شب منظرۀ بسیار زیبایی داشت و به آن استخر نور یا حوض چراغان می‌گفتند. در باغ چهل‌ستون چند آبشار بود که از جدول‌بندی‌های باغ وارد حوض عمارت می‌شد و بعد به استخر می‌ریخت. در غرب آن حوض‌خانه و در شرق باغ زیتون قرار داشت. عمارت دوطبقۀ باغ صاحب‌الزمان با چند تالار بزرگ که بر سقف آن‌ها ستارگان طلایی و بر دیوارهاشان تصاویر شاه‌عباس اول و شاه‌عباس دوم صفوی نقاشی شده بود، سفره‌خانۀ کاخ به‌شمار می‌رفت و شباهت زیادی به کاخ‌های ساسانی داشت. در باغ صاحب‌الزمان درختان مرکبات، توت و انار کاشته شده بود که به دستور شاه از هند آورده بودند. پس از آن عمارت خلوت و اقامتگاه شاه بود که دو طبقه داشت. به گفتۀ برخی منابع باغ شاه بهشهر رودخانه‌ای نیز داشته است. هم‌اکنون باغ شاهِ دورۀ صفوی با همان طرح و منظر، و خیابان‌بندی‌ها و احتمالاً درخت‌کاری‌ها، باقی است و باغ ملت نامیده می‌شود و دَرِ آن رو به میدان شهرداری است. از عمارت‌های آن، چهل‌ستون یا دیوان‌خانه در دورۀ رضاشاه پهلوی تبدیل به کاخ شهرداری بهشهر شد، و در ۱۳۳۸ق عمارت دوطبقۀ سَردَر باغ شاه به تلگراف‌خانه تغییر یافت. باغ شاه دزفول، کاروان‌سراگونه‌ای در ساحل راست رود دز بود و در دورۀ قاجار خارجی‌ها در آن اقامت می‌کردند. باغ شاه رشت، که در دورۀ قاجار محل پذیرایی از مهمانان خارجی بود. باغ شاه ساری، که در دورۀ شاه‌عباس اول صفوی در حومۀ جنوبی شهر کنونی ساری احداث شد، و با خیابانی به سبزه‌میدان شهر متصل شد و راه شاه‌عباسی از پشت آن می‌گذشت. در دورۀ آقا محمدخان قاجار، عمارت دوطبقۀ دیوان‌خانه در باغ شاه قرار داشت. در دورۀ فتحعلی‌شاه نقاشی‌ها و آینه‌کاری‌های آن تا حدود زیادی از بین رفته بود. یکی از نقاشی‌ها صحنۀ جنگ شاه اسماعیل صفوی با عثمانی‌ها و دیگری دونیم‌کردن فرماندۀ عثمانی را به دست او نشان می‌داد. ازارۀ دیوارها از سنگ مرمر با نقش‌های گل و بوته بود و سقف آن با تصویر جنگ‌های شاه اسماعیل، نادرشاه افشار و تصویر چند زن اروپایی تزیین شده بود. در دورۀ محمدقلی میرزا ملک‌آرا، عمارت‌های بیرونی و اندرونی، سَردَر معروف به عالی‌قاپو، برجی با پنجره‌ای آهنی و حوض‌خانه‌ای در قسمت مربوط به آب‌انبار شاه‌عباسی، ساخته شد که در اواخر دورۀ محمد شاه از آن چند ایوان و راهرو باقی مانده بود. باغ دورۀ صفوی در اواسط دورۀ ناصرالدین‌شاه قاجار تجدیدبنا، و دیواری محکم در آن و یک کلاه‌فرنگی با سقف سفال قرمز در وسط باغ که درختان فراوان سرو و نارنج داشت، احداث و باغ شاه خوانده شد. در اوایل دورۀ پهلوی عمارت ابتدای خیابان ورودی باغ که ۶۰۰ قدم طول داشت، شعبۀ انستیتو پاستور ایران و عمارت جنوبی باغ، خانۀ رئیس دارایی بود. بعدها در جای دیوان‌خانه یا باغ دیوانی، دادگستری ساری تأسیس شد. باغ شاه شیراز، در حومۀ شمال غربی شیراز (انتهای غربی خیابان زند کنونی) و متعلق به دورۀ صفوی بود، و عمارت سَردَر زیبا و استخری سنگی داشت. در دو طرف خیابان منتهی به آن مناره‌های سنگی نصب شده بود که در دورۀ قاجار تعدادی از آن‌ها در اطراف چند حوض کار گذاشته شد و بعدها دو منارۀ سنگی نیز کنار در ورودی کنسول‌خانۀ انگلستان در شیراز قرار گرفت. باغ شاه کاشان (← باغ فین، کاشان). باغ شاه لاهیجان، در دهکدۀ چاهانه‌سَر یا چهارخانه‌سَر و متعلق به حاجی محمدمیرزا کاشف‌السلطنه بود که در آن انواع درخت‌ها و گیاهان غیربومی ازجمله بوتۀ چای کاشته شده بود. باغ شاه نطنز، در دهکدۀ تاج‌آباد در دوفرسخی نطنز و متعلق به دورۀ صفوی بود. در دورۀ شاه‌عباس اول در منطقۀ عباس‌آباد (دهکدۀ تاج‌آباد) و به‌عنوان باغ ییلاقی او احداث شد، و دارای چند استخر، عمارت، خیابان‌های وسیع و آبشارهای متعدد بود. بنای سَردَر، هَشتی بزرگ و نقاشی‌شده، خیابان سنگ‌فرش و نهر سنگی آن باقی است.