تیموریان
تِیموریان
(یا: گورکانیان) دودمانی از پادشاهان مغول که از ۷۷۱ تا ۹۱۶ق در ماوراءالنّهر و ایران حکومت کرده‌اند. این دودمان با به‌قدرت‌رسیدن امیرتیمور در ماوراءالنهر (۷۷۱ق) به دست او بنیاد گذارده شد. چون تیمور با شاهزاده خانم مغول ازدواج کرده و به گورکان (داماد) ملقب شده بود، فرزندان او به گورکانیان آوازه یافتند. وی پس از ۳۶ سال پادشاهی درگذشت و قلمرو گستردۀ او میان اخلافش تقسیم شد و هر یک بخشی از قلمرو تیمور را در دست گرفتند. پیرمحمد جهانگیر که نواده و ولی‌عهد تیمور بود نتوانست پس از مرگ او، خود را به‌موقع به سمرقند برساند و خلیل سلطان بن میران شاه، نوادۀ تیمور، با کمک برخی از امرای تیمور جای او را گرفت و به تخت شاهی برآمد. خلیل سلطان به سبب بی‌کفایتی، پس از ۴ سال حکومت در سمرقند و ازمیان‌بردن خزاین تیمور، گرفتار شورش والی ماورای سیحون شد (۸۱۱ق). شاهرخ، فرزند تیمور، در همان سال به ماوراءالنهر لشکر کشید و خلیل سلطان را پس از رهایی به ری فرستاد و سمرقند را به فرزند خویش اُلُغ‌بیگ داد. پانزده سال بعد، قدرت شاهرخ رفته‌رفته فزونی یافت و توانست از سرزمین‌های از هم گسیختۀ تیموریان، قلمرو تقریباً یکپارچه‌ای تشکیل دهد. اگرچه پادشاهی او کمابیش در آرامش گذشت، پس از وی، قدرت دودمان تیموری به‌سرعت رو به زوال نهاد. پس از شاهرخ، الغ‌بیگ قدرت یافت، اما دو سال بعد به دست پسرش عبداللطیف میرزا به‌قتل رسید. عبداللطیف هم شش‌ماه بعد به دسیسۀ امرایش کشته شد. از آن پس، درگیری میان شاهزادگان بالا گرفت و هرج و مرج پدید آمد. پس از عبداللطیف، عبدالله، نوۀ دیگر شاهرخ، یک سال حکومت کرد و به دست ابوسعید گورکانی، نوۀ میران شاه بن تیمور، کشته شد. سلطان ابوسعید در دورۀ فرمانروایی‌اش پادشاه قدرتمندی بود، اگرچه نتوانست مانع از تاخت‌و‌تازهای ازبکان شود که نابودکنندگان واقعی قدرت تیموریان بودند. پس از ابوسعید، سلطان حسین بایقرا بر هرات چیره شد و با برقراری ثبات نسبی و احیای رونق فرهنگی خراسان توانست حدود ۳۸ سال در آن‌جا حکومت کند، اما سرانجام پسر او بدیع‌الزمان میرزای تیموری از ازبکان گریخت و به شاه اسماعیل صفوی پناه برد و این‌چنین با استیلای ازبکان بر هرات، دولت دودمان تیموریان فروپاشید. دورۀ تیموریان با وجود نابسامانی و درگیری‌های داخلی، دورۀ رونق فرهنگ، ادبیات، تاریخ، ریاضی و اخترشناسی بود و دربارهای هرات، سمرقند، شیراز، تبریز و اصفهان به سبب حمایت فرمانروایان تیموری ـ ازجمله حسین بایقرا که خود شاعر بود و تیمور و شاهرخ که به اهل علم و حرف توجه خاصی داشتند ـ به انجمن هنرمندان و ادیبان مشهور بوده است. شاخه‌ای از تیموریان که سر دودمان آن‌ها ظهیر‌الدین محمد بابر فرزند عمر شیخ از نوادگان میران شاه پسر امیر تیموری است، دولت گورکانیان هند را پی افکندند.