اتابکان آذربایجان (حک: ۵۳۱-۶۲۲ق)
اَتابکانِ آذربایجان (حک: ۵۳۱-۶۲۲ق)
عنوان سلسله‌ای از امیران ترک‌نژاد آذربایجان، مشهور به ایلدگزیان. آنان در اواخر حکومت سلاجقه، چندی به‌طور مستقل بر اران و بخش‌هایی از آذربایجان فرمانروایی کردند. مؤسس این سلسله شمس‌الدین ایلدگز از غلامان قبچاقی بود که در دستگاه سلطان مسعود سلجوقی اعتباری حاصل کرد و توانست در حکومت آذربایجان شریک شود. او پس از ازدواج با همسر بیوه سلطان طغرل دوم، اتابک پسرش ارسلان‌شاه شد و نقش مؤثری در برقراری سلطنت او داشت. جانشینان شمس‌الدین عبارت‌اند از نصرت‌الدین محمد جهان‌پهلوان؛ مظفرالدین قزل ارسلان؛ نصرت‌الدین ابوبکر؛ مظفرالدین ازبک؛ قزل ارسلان بن ازبک (معروف به اتابک خاموش). اتابکان آذربایجان به شعر و ادب اظهار علاقه می‌کردند و شعرایی مانند نظامی گنجوی، محمد فارابی و افضل‌الدین خاقانی قصایدی در مدح ایشان گفته‌اند. آن‌ها در آبادانی قلمرو خود نیز کوشیدند. به فرمان ایلدگز و همسرش مدارسی در همدان ساخته شد، همچنین بناهای باشکوهی از این خاندان در نخجوان که مقرّ اصلی آنان بوده، بر جای مانده است. حکومت اتابکان آذربایجان به دست جلال‌الدین مِنکُبِرنی منقرض شد.