گلستان
گلستان
نوشتۀ سعدی شیرازی، در ۶۵۶ق، کتابی، به نثر آمیخته به نظم فارسی، در حکمت عملی و ادبیات پندآموز و مجموعه‌ای از حکایت‌ها و کلمات قصار. سعدی این کتاب را به نام سعد بن ابوبکر زنگی، در یک دیباچه و هشت بابِ در سیرت پادشاهان، در اخلاق درویشان، در فضیلت قناعت، در فواید خاموشی، در عشق و جوانی، در ضعف و پیری، در تأثیر تربیت و در آداب صحبت، تدوین کرده است. نثر گلستان مسجع ساده، با پرهیز از لغات و اصطلاح‌های مهجور و رعایت نهایت ایجاز در کلام و اعتدال در سجع و کاربرد زبان طبیعی و بی‌تکلف نثری است و از این نظر بهترین نمونۀ نثر فارسی به‌شمار می‌رود. پرهیز سعدی از تصنع چنان است که اگر کلام اقتضای سجع نکند به‌کار نمی‌برد و از این رو نثر گلستان را نمی‌توان مسجع به‌معنای متداول آن دانست. ویژگی بارز دیگر نثر گلستان آهنگین بودن آن است. گلستان از همان روزگار سعدی مقبولیت عام یافت و قرن‌ها کتاب درسی فارسی‌زبانان و علاقه‌مندان به فارسی در هند و آسیای صغیر و بالکان و ایران شد. در گلستان، به‌خلاف بوستان، نظام فکری و اخلاقی منسجمی نمی‌توان یافت و احکام متناقض در آن دیده می‌شود و برخی حکایت‌ها با عنوان بابی که در آن آمده تناسبی ندارند و در مواردی نیز میان شعرها و مطالب پایانی حکایت‌ها پیوندی استوار برقرار نیست. گلستان را باید با معیار هنر کلامی و خلاقیت‌های سبکی ارزیابی کرد، نه با معیار کتاب‌های اخلاقی و رساله‌های فلسفی. از این گذشته، سعدی در نقل حکایت‌ها، داوری‌ها و باورهای موافق و مخالف را با قدرت و شیوایی یکسانی گزارش می‌کند و به‌همین سبب نباید همۀ این دعاوی را برخاسته از عقیدۀ باطنی او دانست. هنر تقلیدناپذیر سعدی در گلستان بارها نویسندگان را به نوشتن چنین کتابی برانگیخته است که از آن میان می‌توان به بهارستان جامی، پریشان قاآنی و نگارستان کمال پاشا اشاره کرد، اما هیچ‌یک از آن‌ها را نمی‌توان با گلستان سنجید. از گلستان بیش از ۴۰۰ جمله و بیت ضرب‌المثل شده است. شرح‌های بسیاری از این اثر، به فارسی (به قلم سراج‌الدین علی‌خان آرزو)، ترکی (شرح سودی) و عربی، و ترجمه‌های فراوانی از آن به زبان‌های اروپایی، ازجمله فرانسوی (برای نخستین‌بار، در ۱۶۳۴، به قلم آندره دوریه)، انگلیسی، آلمانی، روسی، هلندی و لاتینی، در دست است. ترجمه‌های گلستان به زبان‌های اروپایی بر آثار نویسندگانی چون آندره ژید، گوته، ولتر و لافونتن تأثیر مستقیم داشته است. گلستان بارها، چه مستقلاً چه ضمن کلیات سعدی، در ایران، اروپا، هند و آسیای صغیر و بالکان به‌چاپ رسیده که معروف‌ترین آن‌ها در ایران چاپ عبدالعظیم قریب (۱۳۱۰ش) و محمدعلی فروغی (۱۳۱۶ش) و غلامحسین یوسفی (۱۳۶۸ش) است.