اسکندرنامه نظامی
اِسْکَندَرنامۀ نِظامی
سرودۀ نظامی گنجوی، منظومهای رزمی و حکمی دربارۀ زندگی اسکندر مقدونی به فارسی. این اثر پنجمین مثنوی از خمسۀ نظامی است. تاریخ تألیف آن در نسخ متفاوت است، اما، به استناد برخی قراین، در حدود ۵۹۳ق سروده شده است. وزن آن فعولن فعولن فعولن فعول و مجموعاً ۱۰,۵۰۰ بیت است. اسکندرنامه به دو بخش مجزا تقسیم شده است: شرف‌نامه/اسکندرنامۀ برّی که منظومهای رزمی ـ تاریخی است و به نصرت‌الدین ابوبکر، از اتابکان آذربایجان، تقدیم شده و اقبال‌نامه/خردنامۀ اسکندری/اسکندرنامۀ بحری که منظومهای حکمی ـ اخلاقی است و گویا به نام عزالدین ابوالفتح مسعود، حاکم موصل، سروده شده است. شرف‌نامه داستان اسکندر مقدونی از ولادت تا فتح ممالک و بازگشت به روم است و اقبال‌نامه در حکایت اسکندر در هیئت فیلسوفی فرمانروا، حکیمی فرزانه و پیامبری دین‌پرور و سرانجام مجالس او با حکمای بزرگ و پایان زندگی اسکندر و حکمای معاشر با اوست. در اقبال‌نامه اسکندر و ذوالقرنین یکی می‌شوند. اسکندرنامه اثر دورۀ پختگی نظامی است و او در نظم آن به اسکندرنامۀ قدیم و روایت‌های شایع دربارۀ اسکندر نظر داشته و گاه اشتباهات تاریخی آن‌ها را آورده است. این اثر تلفیقی است از حوادث تاریخی و روایت‌های داستانی. اسکندرنامه نخستین‌بار به تصحیح وحید دستگردی منتشر شده است (تهران، ۱۳۱۷ش). شاعران پس از نظامی به تقلید از این منظومه اسکندرنامه‌ها نوشته‌اند، ازجمله آیینۀ اسکندری امیرخسرو دهلوی، خردنامۀ اسکندری عبدالرحمان جامی، سدّ اسکندری امیرعلی‌شیرنوایی، اسکندرنامۀ ابوعلی حسین بن مراغی و اسکندرنامه معروف به قصۀ ذوالقرنین از بدرالدین بن عبدالسلام کشمیری (اواخر قرن ۱۰ق).