فراهان، شهرستان
فراهان، شهرستان (County) Farahan
واقع در مناطق مرکزی استان مرکزی، به مرکزیت اداری شهر فرمهین. طی مصوبۀ هیأت دولت در اواخر سال 1388ش با تغییر و اصلاحاتی در شهرستان‌های کمیجان، تفرش و اراک و انتزاع بخش‌های فراهان، خنجین و ساروق از این شهرستان‌ها ایجاد شده است. در اصلاحیه‌ها و منسوخه‌هایی که در اسفند سال 1389ش بر مصوبۀ پیشین هیأت دولت ضمیمه گردید، بخش ساروق از شهرستان فراهان جدا و دوباره به شهرستان اراک ملحق شد. دربارۀ وجه تسمیۀ فراهان نظرات متفاوتی بیان شده که هیچ‌کدام از لحاظ زبان‌شناسی موثق به نظر نمی‌رسد. ناحیۀ فراهان که نامش در منابع تاریخی و جغرافیایی سدۀ 3ق و پس از آن ذکر شده، منطقه‌ای پهناورتر از شهرستان کنونی بوده که قدمت روستانشینی در آن به دوره‌های پیش از اسلام می‌رسد. در منابع تاریخی دوره‌های اسلام از آن به عنوان ولایت یا دهستان یا بلوکی در ناحیۀ جبال یاد کرده‌اند. آبادی‌های این منطقه تا چند دهۀ پیش بین مناطق و ولایات و شهرستان‌های تاریخی قم، آشتیان، اراک، تفرش و همدان قرار داشته و گاه منطقه‌ای مستقل و گاه از توابع یکی از آنها بوده است. منطقۀ فراهان شامل ناحیهٔ پهناوری میان شهرستان‌های کنونی اراک، کمیجان، تفرش و آشتیان می‌شده است. فراهان طی دورۀ قاجار تا اواخر دورۀ رضاشاه از توابع شهرستان قم بود؛ در نخستین تقسیمات کشوری دورۀ معاصر (1316ش) فراهان از توابع استان یکم بود؛ در اواخر دهۀ 1320ش یکی از دهستانهای بخش فرمهین شهرستان اراک بود؛ در سال 1336ش قسمت‌هایی از فراهان به همراه دهستانهای دیگر، شهرستان تفرش را تشکیل دادند؛ در 1358ش، 10 روستا از بخش فراهان از تفرش جدا و جزو بخش مرکزی شهرستان آشتیان گردید؛ در سال بعد، دهستان و‌فس[۱] عاشقلو از بخش شراء و پيشخورِ شهرستان همدان منتزع و آبادی‌های آن به شهرستان‌های اراک و تفرش ملحق شد؛ در اسفند 1372ش با ترکیب دو روستای فرمهین و اسلام‌آباد، فرمهین به شهر ارتقاء یافت؛ و نهایتاً از اواخر سال 1388ش تا آخر سال بعد، شهرستان فراهان از ترکیب بخش‌ها و آبادی‌هایی از شهرستان‌های تفرش، کمیجان و اراک تشکیل شد. آبادی‌های خنجین و تلخاب (مراکز دو دهستان شهرستان فراهان) به ترتیب در سال‌های 1392 و 1397ش به شهر ارتقاء یافته‌اند. امیرکبیر، قائم مقام فراهانی، ادیب‌الممالک فراهانی و میرزا عیسی قائم‌مقام فراهانی از جملۀ مفاخر و مشاهیر این شهرستانند.
شهرستان کنونی فراهان متشکل است از 2 بخش، 4 دهستان (با بیش از 100 روستا و بیشتر از 70 روستای مسکونی) و 3 شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستانهای فرمهین[۲] و فشک[۳]، به مرکزیت شهر فرمهین)، و بخش خنجین[۴] (مشتمل بر دهستانهای خنجین و تلخاب[۵]، و شهرهای تلخاب و خنجین به مرکزیت شهر خنجین). براساس سرشماری سراسری سال 1395ش، جمعیت این شهرستان 28,994نفر بوده که از این مقدار بیش از 30درصد شهرنشین و نزدیک به 70درصد ساکن نقاط روستایی بوده‌اند. شهرستان فراهان در شرق و شمال شرقی با شهرستان تفرش، در شمال غربی و غرب با شهرستان کمیجان، در غرب جنوبی و جنوب با شهرستان اراک، و در شرق جنوبی با شهرستان آشتیان محدود شده است.
مساحت شهرستان فراهان حدود 1460کیلومترمربع، ارتفاع آن 1790متر (در مرکز شهرستان) و آب‌وهوای آن معتدل مایل به سرد و از لحاظ بارندگی جزو مناطق نیمه‌خشک است. شغل بیشتر مردم شهرستان دامداری و کشاورزی و مهم‌ترین محصولات زراعی و باغی آنها گندم، جو، انگور، یونجه، حبوبات و سیب‌زمینی است. اهالی فراهان شیعۀ دوازده‌امامی و ترکیبی از اکثریت غالب ترک‌زبان‌ها و لرها هستند. جز ترکی آذربایجانی و لری، زبان فارسی نیز در میان مردم فراهان رواج دارد. فراهان به صورت دشتی گسترده است که دارای شیبی بسیار كم از شمال مغرب به سمت جنوب شرقی می‌باشد. تنها بخش کوهستانی این شهرستان، که شامل کوه‌های کم‌ارتفاعی می‌شود، در مناطق مجاور با شهرستان تفرش (در شرق و شمال شرقی) است. فراهان در حوضۀ آبریز کویر میقان[۶] (در جنوب شهرستان) قرار دارد. چند رود فصلی شهرستان (از جمله فراهان و شهراب) با حرکت به سمت جنوب، پس از ورود به شهرستان اراک به تالابِ میقان می‌ریزند. عمدۀ آب کشاورزی شهرستان از طریق قنات و چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق تأمین می‌شود. فرش‌بافی مهم‌ترین صنایع دستی این شهرستان است که ارزش صادراتی دارد و علاوه بر آن جاجیم‌بافی، گلیم‌بافی، کرباس‌بافی و سفال‌سازی نیز در این شهرستان رواج دارد. تنها مرکز صنعتی قابل توجه شهرستان، شهرک صنعتی فرمهین، در جادۀ اصلی فرمهین - تفرش، در فاصۀ 5کیلومتری شهر فرمهین) است.
برخی از آثار تاریخی: تپه آسیاب خرابه مربوط به هزاره‌های ۴ و ۳پ‌م، در بخش خنجین، روستای گورچان[۷]؛ تپه قلعه خنجین مربوط به دورۀ اشکانیان، در شهر خنجین؛ بقایای آتشکدۀ فردقان مربوط به دورۀ ساسانیان، در بخش خنجین، روستای فردقان[۸]؛ حمام خنجین مربوط به دورۀ قاجار، در شهر خنجین.