جمع و تفرقه
جمع و تفرقه
(جمع در لغت به‌معنی گردآوردن و تفرقه در لغت به‌معنی پراکنده و جداجداکردن) جمع در عرفان شهود خداوند است بی‌واسطه و از آخرین منازل سالکان است، و تفرقه پراکندگی اندیشه از توجه به جهان غیب در سایۀ پرداختن به امور دنیا است. این دو اصطلاح، در مفهوم، مخالف یکدیگرند، اما معمولاً با هم به‌کار می‌روند. حالت جمع، آغاز لطف و احسانی است که از سوی خداوند انجام می‌گیرد و هرگاه در مقابل چشمان سالک حجابی قرار گیرد و روحش به جهان محسوسات بازگردد، آن حالت را تفرقه گویند. از این‌رو، وصول به مقام جمع، بدون گذر از تفرقه و سیر در منازلِ متعددِ پیش از منازل جمع، ممکن نیست. جمع اصل است و تفرقه فرع. اگر سالک همۀ اعمال را از جانب خود ببیند، این تفرقه است و اگر همه‌چیز را از سوی خداوند بداند، این جمع است. بسیاری از مشایخ طریقت معتقدند که جمع و تفرقه هر دو برای سالک لازم است، زیرا اگر سالک در تفرقه بماند، به امور دنیا مشغول می‌شود و از حق بازمی‌ماند و اگر در جمع بماند، از مشاهدۀ جلوه‌های پروردگار محروم می‌شود و در تعطیل می‌افتد.