نقالی مذهبی
نقالی مذهبی
یکی از شاخه‌های مهم نقالی ایران که در حدود قرن 6ق شکل گرفت. «از اواسط قرن 6 کمابیش روحیۀ عرفانی عامیانه‌ای در نقالان و کارشان بروز کرد و از سوی دیگر رشته‌ای از نقالی، وسیلۀ تبلیغات مذهبی شد». از همین دوره است که «مناقب‌خوانان» یا «مناقبیان» پدید می‌آیند. کار ایشان روایت قصیده‌های رافضیان در شرح و مدح پهلوانی‌های حضرت علی و دیگر معصومین بود که گاهی گسترش می‌یافت و چهره‌ای افسانه‌ای پیدا می‌کرد. در برابر «مناقب‌خوانان» شیعه، اهل سنت نیز دسته‌ای نقال با نام «فضائل‌خوانان» یا «فضائلی» تشکیل دادند که فضیلت خلیفه‌های خویش را همراه با مسائلی چون جبر و اختیار روایت می‌کردند. پس از آن‌که «شیعه» مذهب رسمی کشور شد، «فضائل‌خوانان» آرام‌آرام از میان رفتند، اما ادامۀ کار مناقبیان به شکل حاشیه‌ای بر معرکه‌گیری (مدح حضرت علی و ابوالفضل) و یا نقالی برجای ماند. رفته‌رفته نقالی مذهبی شاخه‌های گوناگونی یافت؛ «حمله‌خوانی» به حکایت وقایع کتاب حملۀ حیدری از میرزا محمد رفیع باذل می‌پرداخت که زندگی و نبردهای پیامبر و حضرت علی را دربر می‌گرفت، «حمزه‌خوانی» که به روایت دلاوری‌های حمزه عموی پیامبر در جنگ‌های گوناگون می‌پرداخت و از کتاب رموز حمزه گرفته شده بود، «روضه‌خوانی» خواندن روایات متفاوت کتاب روضةالشهدای حسین واعظ کاشفی بود که به وقایع کربلا می‌پرداخت و «صورت‌خوانی» که به روایت روز قیامت و رویارویی بنی آدم و ملائکه و یادآوری عذاب و ثواب کارهای دنیایی آدمیان می‌پرداخت. به زودی شیوۀ جالبی پدید آمد با عنوان «سخن‌وری» که به نوعی بازمانده‌ای از رقابت مناقبیان و فضایل‌خوانان و در ادامۀ رویارویی آن‌ها بود.