کتابخانه در ایران
کتابخانه در ایران
در ایران پیش از اسلام بیشتر فرهنگ روایی و شفاهی رونق داشت و شاید به همین دلیل اطلاعات اندکی از چگونگی و وضعیت کتابخانه‌های آن دوران به ما رسیده است. مهم‌ترین کتابخانه‌ها در ایران باستان که از آن‌ها اطلاع داریم عبارت‌اند از: دژنبشت یا دژنوشت، در عهد هخامنشی‌ها که بیشتر بایگانی سلطنتی بود، و کتابخانه‌ای که پس از گردآوری اوستا در عهد اشکانیان و بیشتر برای حفظ و نگهداری آن کتاب در ارشک‌آباد (عشق‌آباد کنونی) تأسیس شد. در عهد ساسانیان کتابخانه دانشگاه جندی‌شاپور که ترجمۀ آثاری از یونانی و هندی به زبان پهلوی در آن‌جا انجام شد و کتابخانۀ مدائن که بیشتر کتابخانۀ سلطنتی بود، وجود داشت. در هنگامۀ حملۀ اعراب به ایران یزدگرد سوم مجموعۀ کتابخانۀ مدائن را با خود به همراه برد. پس از آن‌که یزدگرد در مرو کشته شد، مجموعۀ کتاب‌های کتابخانه سلطنتی در آن شهر باقی ماند و در کتابخانه مرو نگهداری شد. با گسترش اسلام، در امپراتوری اسلامی سه کانون فرهنگی تشکیل شد: قرطبه (در عهد امویان اندلس)، مصر (در عهد فاطمیان) و بغداد (در عهد عباسیان) که ایران عملاً جزو حوزه و قلمرو کانون فرهنگی سوم بود. به دلیل اهمیتی که قرآن مجید برای علم و کتابت قائل بود، و به‌دلیل درهم‌آمیختن ملل و تمدن‌های مختلف آن روزگار و پیشرفت کاغذسازی و کتابت، تعداد کتاب‌ها و کتابخانه‌ها به نحو چشمگیری افزایش یافت به‌گونه‌ای که در هر مسجد جامع بزرگی، یک کتابخانه وجود داشت. دانشمندان و محققان عموماً نسخه‌ای از آثار خود را وقف کتابخانه‌های مساجد و مراکز بزرگ آموزشی می‌کردند. پادشاهان و فرمانروایان کشورهای اسلامی در گردآوری کتاب و ساختن کتابخانه با یکدیگر رقابت داشتند، ازجمله می‌توان از کتابخانه حکم فرمانروای اندلس، بیت‌‌الحکمه در بغداد، دارالحکمه در قاهره نام برد. ازجمله کتابخانه‌های مشهور ایران می‌توان از کتابخانۀ مرو نام برد که حتی اجازه می‌داد مراجعه‌کنندگان کتاب یا کتاب‌هایی را به امانت بگیرند و از کتابخانه خارج کنند. یاقوت حموی نقل می‌کند که وی همواره حدود ۲۰۰ کتاب از این کتابخانه را در امانت داشته، بی‌آن‌که گروگانی در قبال آن‌ها پرداخته باشد. همچنین می‌توان از کتابخانۀ صاحب ابن عباد و ابن عمید در ری نام برد. می‌گویند هنگامی که نوح ابن منصور سامانی مقام وزارت خود را به صاحب ابن عباد پیشنهاد کرد وی عذر آورد که نمی‌تواند کتاب‌های خود را حمل کند، زیرا به بیش از ۴۰۰ شتر برای حمل آن‌ها نیاز دارد. در بسیاری از کتابخانه‌های بزرگ، و همچنین مراکز آموزشی، هزینۀ خوراک و مسکن و تهیه کاغذ و مرکب استفاده‌کنندگان را نیز می‌پرداختند. ازجمله می‌توان از «خزانة‌الحکمه»که علی ابن یحیی منجم، از همنشینان خلفای عباسی بنا نهاد و نظامیه‌های بغداد و نیشابور که به دستور خود به نظام‌الملک ساخته شد و همچنین ربع رشیدی که خواجه رشیدالدین فضل، از وزرای عهد مغولان، در تبریز ساخته بود نام برد. در وقف‌نامۀ ربع رشید میزان و سهم هزینه‌های کتابخانه، ازجمله دستمزد مدیر و کتابداران و نساخ و فراش‌ها و همچنین هزینه پذیرایی از استفاده‌کنندگان به صراحت ذکر شده است. در روزگاران گذشته، در ایران و دیگر کشورهای جهان اسلام، کتابخانه‌ها را «دارالکتب» می‌خواندند. هر کتابخانه عموماً یک مدیر داشت که او را «صاحب» می‌نامیدند و به نسبت حجم کتابخانه و تعداد کتاب‌ها یک یا چند کتابدار که «خازن» نامیده می‌شدند و تعدادی «نسّاخ» و «فراش» زیر نظر او خدمت می‌کردند. بسیاری از دانشمندان سمت کتابداری داشتند، مانند ابن سینا یا ابن مسکویه که درکتابخانه‌های ری خدمت می‌کردند. درطی تاریخ ایران، در دوران اسلامی کتابخانه‌ها را می‌توان به انواع زیر تقسیم کرد: ۱. کتابخانه‌های پادشاهان و فرمانروایان که مجموعۀ آن‌ها را بیشتر کتاب‌های نفیس تشکیل می‌داد که نمونه‌هایی از آن‌ها امروزه زینت‌بخش موزه‌ها یا مجموعه‌های مجموعه‌داران خصوصی در سراسر جهان است. ازجمله می‌توان از شاهنامۀ بایسنغری یا قرآن‌های نفیس نام برد. ۲. کتابخانه‌های شخصی وزیران و دانشمندان. در این مجموعه‌ها نیز احتمالاً آثار نفیس و هنری وجود داشت، لیکن در مجموعۀ دانشمندان عموماً کتاب‌ها در حوزۀ علمی خاص گردآوری می‌شد و بیشتر بیانگر نحوۀ تفکر و گرایش‌های مذهبی و فکری آن دانشمند بود. مانند کتابخانه صاحب ابن عباد یا خواجه نظام‌الملک یا خواجه رشیدالدین فضل‌الله. ۳. کتابخانه‌های مراکز آموزشی و مساجد. این گروه را می‌توان همتای کتابخانه‌های دانشگاهی و تحقیقاتی و عمومی امروزی دانست. در اغلب مساجد مجموعه‌ای از قرآن و کتاب‌های دعا و احتمالاً کتاب‌های فقهی یکی از مذاهب شیعه یا سنی گردآوری می‌شد تا مؤمنین از آن‌ها بهره بگیرند. این آثار عموماً بر روی کاغذهای معمولی و به دست خطاطان عادی نوشته شده بود. اما کتابخانه‌های مراکز آموزشی، همچون بیت‌الحکمة، دارالحکمه، خزانه‌الحکمة، ربع رشیدی یا نظامیه‌های بغداد و نیشابور دارای امکانات زیادی بودند و مجموعه‌های ارزشمندی گردآوری می‌کردند. نقل می‌کنند که به دستور خواجه رشیدالدین فضل‌الله تعدادی نسّاخ همواره در ربع رشیدی نسخه‌هایی از آثار او ـ ازجمله جامع‌التواریخ ـ را استنساخ می‌کردند و خواجه آن‌ها را به دیگر کتابخانه‌های بزرگ اهدا می‌کرد. ۴. کتابخانه‌های اختصاصی، مانند کتابخانه سیدنا در الموت قزوین که آثار اسماعیلیه را گردآوری کرده و در حمله هولاکوخان نابود شد و کتابخانۀ بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی در اردبیل که پادشاهان صفویه در توسعۀ آن سعی بسیار کردند. در جنگ‌های ایران و روس، پاسکیویچ، فرماندۀ ارتش روسیه، مجموعۀ این کتابخانه را، در حکم غنیمت جنگی، به سن‌پترزبورگ فرستاد و اکنون در کتابخانۀ سن‌پترزبورگ نگهداری می‌شود. به‌رغم کوشش زیاد دولت ایران و توصیه یونسکو مبنی بر بازگرداندن آثار هنری به کشور اصلی و خالق آن، روس‌ها بالاخره موافقت کردند که میکروفیلمی از آن کتاب‌ها در اختیار دولت ایران قرار دهند. در دوران قاجار و به دنبال آشنایی ایرانیان با تمدن مغرب‌زمین و گسترش چاپ و انتشار کتاب و نشریات ادواری بیشتر، و همچنین با گسترش و توسعه نظام آموزشی در سطوح مختلف، تعداد کتابخانه‌های ایران نیز افزایش یافت. در نیمۀ دوم قرن ۲۰ کتابداری جدید در ایران رایج شد و کتابخانه‌ها به سبک غربی سازماندهی شده و به ارائه خدمات پرداختند. در شرایط فعلی ـ به سبک کشورهای پیشرفته غربی ـ انواع کتابخانه‌ها در ایران عبارت‌اند از: ۱. کتابخانه ملی ایران، در تهران؛ ۲. کتابخانه‌های دانشگاهی، در قالب کتابخانۀ مرکزی و کتابخانه‌های دانشکده‌ها، در دانشگاه‌های ایران؛ ۳. کتابخانه‌های آموزشگاهی، در مدارس سراسر کشور؛ ۴. کتابخانه‌های تخصصی و پژوهشی، شامل کتابخانه‌های مراکز تحقیقاتی، سازمان‌ها و نهادها و همچنین مراکز اطلاع‌رسانی علمی و فنی؛ ۵. کتابخانه‌های مساجد و کتابخانه‌های عمومی که در خدمت عامۀ مردم در سراسر کشور هستند؛ ۶. کتابخانه‌های اختصاصی (برای استفاده‌کنندگان خاص مثلاً کودکان، روشندلان و معلولین). با گسترش و تنوع مواد و منابع اطلاع‌رسانی در قالب‌های مختلف ـ ازجمله دیداری‌ـ‌شنیداری ـ و نقش اسناد و مدارک تاریخی و دولتی، آرشیوهای منابع دیداری‌ـ شنیداری و اسناد نیز در کشور تأسیس و راه‌اندازی شده‌اند. انجمن کتابداران ایران نیز در ۱۳۴۵ش تأسیس شد. قدیم‌ترین کتابخانۀ عمومی در جهان اسلام از آن خالد ابن یزید ابن معاویه است که خود در علوم یونانی، به‌ویژه طب و کیمیا صاحب مطالعات فراوان بود و قدیم‌ترین کتابخانه در ایران کتابخانۀ آستان قدس رضوی در مشهد است.