صور خیال در شعر فارسی (کتاب)

(عنوان فرعی: تحقیق انتقادی در تطور ایماژهای شعر پارسی و سیر نظریه‌ی بلاغت در اسلام و ایران) کتابی پژوهشی از محمدرضا شفیعی کدکنی. در این کتاب صور خیال شعر فارسی از جنبه‌ی بیان هنری، بیرون از بحث کلمات و مضامین، با توجه به موازین نقد ادبی جدید و همچنین با توجه به اصول عقاید علمای نقد و بلاغت اسلامی مورد مطالعه قرار گرفته است. این کتاب در دو بخش تدوین شده است. در بخش نخست، به طرح کلی و عمومی مسائل مربوط به صور خیال و نقد و تحلیل آرای علمای بلاغت اسلامی در باب بیان و شیوه‌های مختلف آن پرداخته شده و نویسنده کوشیده است که سیر عقاید متفکران اسلامی را در این زمینه به ‌طور تاریخی نشان دهد، تازگی‌های فکری و نکته‌یابی‌های آنها را بررسی کند و کم و بیش میراث ارسطویی و یونانی را در این دگرگونی و تطور نشان دهد. در بخش دوم، مباحثی که در بخش اول از آن‌ها سخن گفته شده، به علاوه‌ی مباحث دیگری، در مورد شعرِ یک یک شاعران برجسته‌ی زبان پارسی ـ از آغاز پیدایش ادب دری تا پایان قرن پنجم هجری ـ مورد بررسی قرار گرفته است.

این کتاب که حاصل پژوهش شفیعی کدکنی در صور خیال شعر فارسی در زمان دانشجویی او در دوره‌ی کارشناسی ادبیات فارسیِ دانشگاه فردوسی مشهد است، تألیفش با وقفه‌هایی در حدود 10 سال بعد به پایان رسید؛ در سال 1350 (در 588 صفحه) توسط انتشارات نیل چاپ و منتشر شده و به سرعت نایاب می‌شود. در سال 1358 با ویرایش مختصر و در سال 1366 با ویرایشی مفصل‌تر توسط نشر آگه تجدید چاپ و آخرین چاپ کتاب هم (هجدهم) در سال 1395 منتشر شده است. صور خیال در شعر فارسی با تعداد 732 صفحه در دو بخش اصلی تدوین شده. چند مقدمه (مربوط به چاپ‌های مختلف) در ابتدای کتاب، بخشی شامل ترجمه‌ی اصطلاحات و عبارات عربی به فارسی (با عنوان ذیل)، فهرست اعلام، کتاب‌شناسی مراجع و فهرست [مطالب کتاب] نیز بخش‌های دیگر کتاب است که به دنبال بخش‌های اصلی آمده‌اند.

این کتاب با این که به شکلی نامنظم تدوین شده و گاه پارهای مباحث در فصول مختلف مدام تکرار می‌شوند؛ و با این که تنها به 5 سده‌ی نخستین شعر فارسی می‌پردازد با این حال، علاوه بر این که همیشه به عنوان منبع اصلی بررسی صور خیال در دروس دانشگاهی تدریس می‌شود هنوز بعد از نزدیک به 50 سال از نخستین چاپش به عنوان مهمترین کتاب در زمینه‌ی شناسایی انواع ایماژ و سیر تحول تصویرسازی در شعر فارسی به شمار می‌آید. از ویژگی‌های مهم این کتاب استفاده از نام‌های مدرن یا غربی یا ساخته‌های خود مولف برای اصطلاحات صور خیال است؛ در کنار اصطلاحاتی که در بلاغت کهن فارسی و عربی رواج دارند.

سرفصل مطالب کتاب:

بخش اول: تجربه‌ی شعری ـ تخیل، خیال و تصویر؛ عناصر معنوی شعر؛ محاکات و تخییل و خیال؛ تجدید نظری در شیوه‌ی بحث راجع به خیال؛ نقد آراء قدما در باب صور خیال؛ مرز حقیقت و مجاز؛ صور مجاز؛ انواع مجاز؛ استعاره؛ صور خیال در مباحث بدیع؛ اغراق و مبالغه؛ کنایه؛ تشخیص (Personification)؛ کتب قدما در باب صور خیال؛ محور عمودی و محور افقی خیال؛ هماهنگی تصویرها؛ تصویرهای تلفیقی و معانی مشترک ـ بحثی در مسأله‌ی سرقات؛ تأثیر ردیف در صور خیال؛ اسطوره‌ها در صور خیال؛ حرکت و ایستایی در صور خیال؛ عنصر رنگ و مسأله‌ی حسامیزی؛ صبغه‌ی اشرافی صور خیال در این دوره؛ رنگ سپاهی تصویرهای غنایی؛ عناصر طبیعت در صور خیال و تأثیر صور خیال شاعران عرب در شعر این دوره ۳۷۴ ـ ۳۲۷.

بخش دوم: بررسی صور خیال در انواع شعر فارسی؛ مراحل شعر فارسی از نظر صور خیال؛ خصایص عمومی صور خیال در شعر فارسی، دوره‌ی اول ۴۰۳ ـ ۳۹۹؛ خصایص عمومی صور خیال در شعر فارسی، دوره‌ی دوم ۴۱۳ ـ ۴۰۴؛ صور خیال در شعر رودکی؛ صور خیال در شعر دقیقی؛ صور خیال در شعر کسایی؛ صور خیال در شعر منجیک؛ صور خیال در شاهنامه؛ صور خیال در شعر عیوقی؛ خصایص عمومی صور خیال در شعر فارسی، دوره‌ی سوم ۴۸۵ ـ ۴۷۵؛ صور خیال در شعر فرخی؛ صور خیال در شعر منوچهری؛ صور خیال در شعر عنصری؛ صور خیال در شعر قطران تبریزی؛ صور خیال در شعر ناصر خسرو؛ صور خیال در شعر فخرالدین اسعد گرگانی؛ خصایص عمومی صور خیال در شعر فارسی، دوره‌ی چهارم ۵۸۳ ـ ۵۷۷؛ صور خیال در شعر ابوالفرج رونی؛ صور خیال در شعر مسعود سعد سلمان؛ صور خیال در شعر اسدی طوسی؛ صور خیال در دیوان معزی؛ صور خیال در شعر لامعی گرگانی و صور خیال در شعر ازرقی هروی.