یونانی، ادبیات

یونانی، ادبیات (Greek literature)
دوران کهن (دوران کهن) (ح قرن ۸ـ۴۸۰ق‌م) با هومر، سراینده‌ای که دو منظومۀ حماسی و روایی ایلیاد واودیسه را به او نسبت می‌دهند، آغاز می‌شود، اما شواهد حاکی از آن است که بخشی از حماسه‌های هومری صورت مکتوب یک سنت ادبی شفاهی است که به گذشته‌های بسیار دور برمی‌گردد. در اواخر قرن ۸، قالب‌های ادبی دیگری نیز ظاهر شدند: اشعار پندآموز هزیود، ‌که در اثرش با عنوان کارها و روزها به اخلاقیات مربوط به زندگی کشاورزی، و انواع آثار غنایی، که دو قرن به‌خصوص در جزایر ایونی و اژه شکوفا شدند، می‌پردازد. علاوه‌بر همسرایی تغزلی (آلکمان، استسیخوروس)، آثار رثایی و ایامبیک (آرخیلوخوس، میم‌نرموس، سمونیدس اهل آمورگوس، سولون، تئوگنیس، تورتایوس)؛ هجو‌سرایی (سیمونیدس اهل خیوس)؛ اشعار سرمیز (تِرپاندر)؛ و آثار غنایی سیاسی (آلکایوس) نیز وجود داشت. همچنان‌که برای سافو اشعار غنایی را محملی برای بیان احساسات پرشور ساخت.

دورۀ کلاسیک (دورۀ کلاسيک) (ح ۴۸۰ـ۳۲۳پ‌‌م). شعر غنایی با پیندار و باخولیدس به کمال رسید. انواع ادبی جدیدی به‌خصوص در آتن پدیدار شد، این شهر پس از جنگ‌های ایران و یونان ۱۵۰ سال مرکز اندیشه و هنر دنیای یونانی بود. نمایشنامه‌نویسی به اعتلایی رسید که تا آن زمان بی‌سابقه بود: تراژدی با آیسخولوس، سوفوکلس، و ائوریپیدس و کمدی با ائوپولیس، کراتینوس، و آریستوفانس. در نیمۀ دوم قرن ۵ و بیشتر سال‌های قرن ۴پ‌‌م، نثر در قالب‌های مختلف، ازجمله تاریخ، فلسفه، و خطابه (هرودوت، توکودیدس، گزنفون، افلاطون، ارسطو، ایسوکراتس، و دموستنس)، شکوفا شد.

دورۀ هلنیستی (دورۀ هلنيستي) (۳۲۳ـ۲۷پ‌‌م). پس از مرگ اسکندر مقدونی، آتن موقعیت ممتاز خود را ازدست داد، اما شکوفایی مکاتب فلسفی آن با اندیشمندانی چون اپیکوروس، زنونِ کیتیومی، و تئوفراستوس ادامه یافت؛ همچنان‌که کمدی با مناندر. در این دوران، انطاکیه، پرگامون، پِلا و، مهم‌تر از همه، دربار بطلمیوس در اسکندریه با کتابخانه‌اش که شاعران و دانشمندان را به یک اندازه جذب می‌کرد، به مراکز اصلی فرهنگ یونانی تبدیل شدند. شعر اسکندرانی بعضی قالب‌های از رده خارج‌شده را احیا کرد: حماسه (آپولونیوس رودِسی)، پندآموز (آراتوس)، شعر هجایی و سرود (کالیماخوس). هروداس بار دیگر پانتومیم را که اولین‌بار در قرن ۵م به‌همت سوفرون به‌صورت قالب ادبی درآمد، معرفی کرد. در این دوره، شعر شبانی نیز با تئوکریتوس آغاز می‌شود. به‌علاوه، این دوره عصر شکوفایی علم و معرفت نیز بود، به‌خصوص در فقةاللغه و متن‌شناسی، که نمونۀ بارز آن آثار آریستوفانس بیزانسی و کالیماخوس‌ است؛ و نیز در ریاضیات و جغرافیا (اراتوستنس و اقلیدس).

دورۀ رومی (دورۀ رومي) (ح ۲۷ق‌م ـ ح ۳۳۰‌م). شهر رم به پایتخت دنیای متمدن و زبان لاتینی به بهترین زبان ادبی تبدیل شد، با این‌حال در حوزۀ مدیترانه همچنان به زبان یونانی تکلم می‌شد. نویسندگان مهم این دوره عبارت بودند از فلاویوس آریانوس، دیون کاسیوس، و دیونوسیوسِ هالیکارناسوسی؛ دیونوسیوسِ هالیکارناسوسی، آپولونیوس دیسکولوس، دمتریوس (نویسندۀ رسالۀ درباب سبک)، و لونگینوس دستور و نقد ادبی؛ پلوتینوس مکتب نوافلاطونی. فن خطابه را آیلیوس آریستیدس و هجویۀ اخلاقی را لوکیان و رمان‌نویسی را هلیودوروس پدید آوردند. (← بیزانسی،_ادبیات)

دورۀ جدید. (دورۀ جديد). پس از سقوط قسطنطنیه، سنت بیزانسی در آثار مکتوب یونانی کلاسیک ادامه یافت. در قرون ۱۷ و ۱۸، مناقشاتی بر سر نوشتن به زبان غیررسمی یونانی (دموتی)، زبان کلاسیک (کاتارِووسا)، یا زبان کلیسای ارتدوکس شرقی درگرفت. حماسۀ دیگنیس آکریتاس در قرن ۱۰ معمولاً حاکی از آغاز ادبیات بومی یونانی در دورۀ جدید است. زبان عامیانۀ یونانی در قرن‌های ۱۶ و ۱۷ در ادبیات شکوفای کرت و در قرن ۱۸در شمار فراوانی از ترانه‌های عامیانه و بالادهای کِلفتی به حیات خود ادامه داد. پس از کسب استقلال در قرن ۱۹، و حضور شخصیت‌های زیر، جنبش مردمی جایگاه یافت: دیونوسیوس سولوموس (۱۷۹۸ـ۱۸۵۷) ایونی، آندرآس کالووس (۱۷۹۶ـ۱۸۶۹)، و دیگران، در دوره‌های بعد، یانیس پسیکاری (۱۸۵۴ـ۱۹۲۹)، نمایشنامه‌نویس و نویسندۀ داستان‌های کوتاه، و اَلکساندروس پاپادیاماندیس (۱۸۵۱ـ۱۹۱۱)، نثرنویس، که بر بسیاری از نویسندگان جوان، ازجمله کنستانتینوس هاتزوپولوس (۱۸۶۸ـ۱۹۲۱)، شاعر و مقاله‌نویس، تأثیر گذاشت. پس از دهۀ ۱۹۲۰، با ظهور نویسندگانی چون استراتیس موریویلیس (۱۸۹۲ـ‌۱۹۶۹) و نیکوس کازانتزاکیس (۱۸۸۵ـ۱۹۵۷)، نویسندۀ زوربای یونانی (۱۹۴۶)، که شاعر هم بود، رمان نیز پا به عرصۀ ادبیات نهاد. همچنین باید از دو شاعر برندۀ جایزۀ نوبل، یورگو سفریس و اودیسئوس الیتیس نام برد.

---