امام محمد باقر
اِمام محمّد باقِر (ع) (مدینه ۵۷ ـ ۱۱۴ق)
(ملقّب به باقر یا باقرالعلوم و مکنّی به ابوجعفر) شهرت محمد بن علی بن حسین، امام پنجم از امامان دوازده‌گانۀ شیعیان، و معصوم هفتم از چهارده معصوم، فرزند امام زین‌العابدین (ع) و فاطمه، دختر امام حسن مجتبی (ع)، بود. در واقعۀ کربلا چهارساله بود، و ۳۷ سال از زندگی پدرش را درک کرد. دورۀ امامتش با حکومت پنج تن از خلفای اموی هم‌زمان بود. در امامت وی، انقلاب‌ها و شورش‌هایی در سرزمین‌های اسلامی در اثر ستم‌های بنی امیه و بروز اختلاف در داخل خاندان اموی، دستگاه خلافت را مشغول و تا اندازه‌ای از تعرّض به اهل بیت دور کرد. از سوی دیگر، واقعۀ کربلا و فداکاری اهل بیت در راه دین، مسلمانان را مجذوب و علاقه‌مند به آنان کرده بود. این عوامل، مردم و به‌ویژه شیعیان را برای فراگرفتن احکام الهی و فقه اسلامی به‌سوی مدینه و حضور امام باقر (ع) سرازیر کرد، و این فرصتی برای نشر معارف اسلامی برای آن حضرت به‌وجود آورد که برای هیچ‌یک از پیشوایان گذشتۀ اهل بیت میسر نشده بود. از این رو، دورۀ زندگی امام بیشتر در شهر مدینه به نشر معارف اسلامی و ارشاد شیعیان و تربیت شاگردان گذشت. در این دوره، به‌سبب آن‌که منع نگارش حدیث در زمان عمر بن عبدالعزیز لغو شده بود، فقه و حدیث رونق گرفت و دانش امام باقر (ع) و نیز فرزندش امام صادق (ع)، بر همگان آشکار شد و اصول و مبانی کلام و فقه و دیگر معارف دینی شیعه، تدوین و توسط راویان و شاگردان ایشان به عالم اسلامی پراکنده شد و بدین وسیله فقهای بزرگی در مدینه ظهور کردند. بسیاری از مجتهدان و مؤسسان مذاهب فقهی دیگر نیز از امام باقر (ع) بهره برده‌اند، و به‌همین‌سبب بود که به لقب باقر یا باقرالعلوم (به‌معنای شکافندۀ دانش‌ها) مشهور شد. در کتب رجال شیعه، نام‌های راویان امام باقر (ع) ثبت شده، و ازجمله شیخ طوسی نام ۴۶۶ تن از آن‌ها را برشمرده است. از معروف‌ترین راویان آن حضرت می‌توان از جابر بن یزید، ابان بن تغلب، ابوحمزۀ ثمالی، حمران بن اعین، محمد بن مسلم ثقفی، زرارة بن اعین، معروف بن خربوذ، برید العجلی، ابوبصیر اسدی، و فضیل بن یسار نام برد. آنچه از امام باقر (ع) روایت شده است، فصول عمدۀ فقه تشیع را تشکیل می‌دهد و در همۀ زمینه‌های علوم اسلامی، اعم از تفسیر و علوم قرآنی، فقه، کلام، اخلاق، تاریخ، سیره و جهان‌شناسی است. همچنین، تعداد زیادی روایت نیز از حضرت باقر (ع) نقل شده که وی به‌واسطۀ پدرانش از پیامبر (ص) نقل کرده است. اغلب روایات منقول از امام باقر (ع) در کتب اهل سنّت از این قبیل است. وی در مسائل سیاسی براساس ملاک‌های و مبانی خود موضع‌گیری می‌کرد و در برخورد با مسائل اجتماعی و سیاسی، به ارشاد پیروان و گاهی سران حکومت می‌پرداخت. البته به‌سبب وضع خاصی که بعد از شهادت امام حسین (ع) پدید آمد، امام باقر (ع) بیشتر روش تقیه را پیش گرفت و به تبیین مبانی نظری خود در قالب درس پرداخت. بنابر مشهورترین اقوال، امام باقر (ع) توسط ابراهیم بن ولید بن عبدالملک، برادرزادۀ هشام خلیفۀ اموی، مسموم شد و به شهادت رسید. برخی منابع، تاریخ شهادت او را سال‌های ۱۱۳، ۱۱۶، ۱۱۷ و ۱۱۸ق نیز نقل کرده‌اند. در ماه و روز رحلت آن حضرت نیز اختلاف است. به روایت شیخ مفید و طبرسی، امام باقر (ع) از سه همسر خود دارای پنج پسر و دو دختر به این نام‌ها بوده است: جعفر (امام صادق (ع))، عبدالله، ابراهیم، عبیدالله، علی، زینب و ام‌سلمه.