انجمن ملی
انجمن ملی
از فعال‌ترین تشکل‌های سیاسی مشروطه‌طلبان. به‌همت جمعی از آزادی‌خواهان و ملّیون رادیکال و بعضاً متمایل به اندیشه‌های چپ در ۱۳۲۲ق/۱۲۸۳ش تشکیل شد. برقراری قانون و عدالت از آرمان‌ها و اهداف این انجمن بود. انجمن نخست خواهان تأسیس مشورت‌خانۀ ملی و سپس خواستار تشکیل مجلس شورا شد. در رأس انجمن مخفی کمیتۀ انقلاب نُه‌نفره‌ای، امور انجمن را اداره می‌کرد. از کمیتۀ انقلاب پنج‌نفره و پانزده‌نفره نیز یاد شده است. اعضای کمیتۀ انقلاب انجمن ملی، با همکاری حیدرخان عمواوغلی، حزب اجتماعیون عامیون (سوسیال دموکرات) ایران را برای ایرانیان قفقاز و سپس ایران تأسیس کردند. انجمن ملی در پیشبرد آرمان‌های مشروطه‌خواهان و شکل‌گیری انقلاب مشروطه نقش مؤثری داشت. پس از مشروطه، احزاب و گروه‌های سیاسی با فعالیت آشکار و علنی جای مجامع و انجمن‌هایی را گرفتند که به فعالیت‌های غیرعلنی یا نیمه‌علنی می‌پرداختند. بنیادگذاران و رهبران انجمن ملی نیز که در آغاز به تشکیل حزب اجتماعیون عامیون کمک کردند، در تأسیس حزب دموکرات یا دموکرات عامیون، که جانشین حزب اجتماعیون عامیون بود، نقش مؤثری داشتند. حزب دموکرات که در تداوم تحقق آرمان‌ها و برنامه‌های انجمن ملی و اجتماعیون عامیون تشکیل شد، یکی از دو حزب اصلی مجالس دوم و سوم مشروطه بود.