ایران
ایران
موقعیت. کشور ایران در آسیای غربی و در شمال خلیج فارس جای دارد. از شمال به ارمنستان، جمهوری آذربایجان، دریای خزر و ترکمنستان؛ از شرق به ترکمنستان، افغانستان، و پاکستان؛ از جنوب به دریای عمان، تنگۀ هرمز، و خلیج فارس؛ و از غرب به عراق و ترکیه محدود می‌شود. مساحت ایران ۱,۶۴۸,۵۵۴ کیلومتر مربع و شهر تهران پایتخت آن است.
سیمای طبیعی. سرزمین ایران که بخش اصلی فلات مرتفع ایران را تشکیل می‌دهد. از نظر وسعت هفدهمین کشور جهان است و بعد از عربستان سعودی دومین کشور پهناور خاورمیانه به‌شمار می‌آید. طول مرزهای آن ۷,۸۲۰ کیلومتر است که ۴,۱۱۰ کیلومتر آن را مرز خشکی و ۴,۶۱۰ کیلومتر را مرز دریایی و رودخانه تشکیل می‌دهد. ۵۵ درصد از پهنۀ کشور را کوه‌های بلند فرا گرفته و ۴۵ درصد دیگر را دشت‌های وسیع، جلگه‌های پهناور، دریاچه‌های متعدد، و شوره‌زار تشکیل داده است. رشته‌کوه‌های البرز، با درازای ۹۵۰ کیلومتر و ارتفاع میانگین ۳,۵۰۰ متر، همراه با کوه‌های شمال خراسان، دیوارۀ شمالی فلات ایران را تشکیل می‌دهند و بلندترین نقطۀ کشور، با نام آتشفشان خاموش دماوند، با ارتفاع ۵,۶۷۱ متر، و نیز علم‌کوه، با ارتفاع ۴,۶۵۰ متر، در بخش مرکزی آن جای دارند. گرانکوه زاگرس با درازای ۱,۴۰۰ کیلومتر و ارتفاع متوسط ۳هزار متر و نیز کوه‌های بشاگرد سراسر نواحی غربی، جنوب غربی، و جنوبی کشور را فراگرفته و قلّه‌های دنا با ارتفاع ۴,۴۰۹ متر؛ زردکوه، با ارتفاع ۴,۲۲۵ متر؛ و اُشترانکوه، با ارتفاع ۴,۰۵۰ متر، مرتفع‌ترین نقاط آن محسوب می‌شوند. رشته‌کوه‌های شمالی را کوه‌های پراکنده و ناپیوستۀ شرقی، که تا نواحی جنوب شرقی کشور امتداد دارند، به دیوارۀ جنوبی فلات ایران پیوند می‌دهند و آتشفشان تفتان، با ارتفاع ۳,۹۴۱ متر، بلندترین قلۀ آن‌ها به‌شمار می‌آید. درونبوم کشور با رشته‌های مرکزی که درازای آن به ۱,۴۶۰ کیلومتر می‌رسد، به دو نیمۀ شمال شرقی و جنوب غربی تقسیم می‌شود. نیمۀ شمال شرقی را دشت‌های عظیمِ کویر لوت، با وسعت ۹۵,۸۰۰ کیلومتر مربع، و دشت کویر، با وسعت ۹۷,۹۴۵ کیلومتر مربع فراگرفته که با کوه‌های ناپیوسته‌ای چون کوه نای‌بند، با ارتفاع ۳,۰۰۹ متر، ازهم جدا شده‌اند. نیمۀ جنوب غربی را نیز جلگه‌ها و دشت‌های پراکندۀ کوچک و بزرگی تشکیل داده است که تا کوه‌پایه‌های زاگرس گسترده‌اند. رشته ارتفاعات سه‌گانۀ کشور در شمال غربی به‌هم می‌پیوندند و فلات مرتفع آذربایجان را تشکیل می‌دهند که آتشفشان‌های سهند، با ارتفاع ۳,۷۰۷ متر، و سبلان، با ارتفاع ۴,۸۱۱ متر، مرتفع‌ترین نقاط آن محسوب می‌شوند. دنبالۀ جنوب شرقی رشته‌کوه‌های مرکزی و ارتفاعات جنوبی در استان کرمان به‌هم می‌پیوندند و فلات مرتفع کرمان را پدید می‌آورند که ارتفاع آن در کوه هزار به ۴,۴۶۵ متر و در کوه لاله‌زار به ۴,۳۵۱ متر می‌رسد. رودخانه‌هایی که از کوه‌های البرز سرچشمه می‌گیرند کوتاه، پرشیب، و خروشان‌اند. رودهای شمالی به دریای خزر می‌ریزند و رودهای جنوبی به‌سوی نواحی پست دشت کویر روان می‌شوند. رودخانه‌های گرگان، هراز، چالوس، جاجرود، و کرج و بسیاری دیگر از این کوهستان سرچشمه می‌گیرند و بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه‌های ایران از کوه‌های زاگرس سرازیر می‌شوند و کارون، (۸۹۰ کیلومتر)؛ سفیدرود، (۷۶۵ کیلومتر)؛ کرخه، (۷۵۵ کیلومتر)؛ دز، زاینده‌رود، قمرود، و رود زهره در این گروه قرار دارند. علاوه‌بر رودهای مزبور رودخانه‌های ارس، هری‌رود، و هلمند (هیرمند) که از موقعیت مرزی ممتازی برخوردارند، از کشورهای ترکیه و افغانستان سرچشمه می‌گیرند. دریاچه‌های ارومیه، بختگان، فامور، پریشان، و هامون صابری و شوره‌زارها و باتلاق‌های متعددی که از گوشه و کنار این سرزمین دیده می‌شوند از دریای پهناور تتیس از روزگار بس دور به‌جای مانده‌اند. ایران به ۳۰ استان تقسیم می‌شود و تهران، اصفهان، تبریز، مشهد، شیراز، اهواز، همدان، رشت، اراک، یزد، کرمان، کرمانشاه، سنندج، ارومیه، ساری و زاهدان از مهم‌ترین شهرهای آن به‌شمار می‌روند. ایران در خلیج فارس و تنگۀ هرمز دارای جزایری است که قشم، کیش، هرمز، ابوموسی، تنب بزرگ و کوچک، هنگام، لارک، لاوان و خارک و چند جزیره و جزیرک دیگر از آن جمله‌اند. دامنه‌های شمالی البرز به جلگه‌های ساحلی بسیار حاصل‌خیز و زیبای دریای خزر منتهی می‌شود و جلگۀ پهناور و زرخیز خوزستان در دامنه‌های جنوب غربی کوه‌های زاگرس جای دارد. به جز بخش‌های شمالی البرز و جلگه‌های ساحلی دریای خزر و نیز آذربایجان و نواحی شمال و شمال غربی زاگرس، دیگر نواحی ایران جزء خشک‌ترین و کم‌بارش‌ترین نواحی جهان است. همین امر ایرانیان را از دیرگاه به اندیشۀ حفر قنات و ایجاد چاه‌های متعدد و استفاده از آب‌های زیرزمینی و کشاورزی دیم واداشته است که طول بعضی از رشته‌قنات‌ها گاه به ۵۰ کیلومتر می‌رسد. ارتفاعات البرز و زاگرس در تابستان معتدل مایل به سرد و خشک و در زمستان سرد، پربرف، و یخبندان است. نواحی درونبومی ایران دارای تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد و نسبتاً بارانی است و نواحی جنوبی و مشرف به خلیج فارس و دریای عمان تابستان‌های بسیار گرم و خشک و زمستان‌های معتدل و مطلوب دارد. میانگین دمای شهر تهران در دی‌ماه ۲.۲ درجۀ سانتی‌گراد و در تیرماه ۲۹.۴ درجۀ سانتی‌گراد است، و میانگین بارندگی سالانۀ آن به ۲۴۶ میلی‌متر می‌رسد. پوشش گیاهی بخش‌های شمالی البرز و کرانه‌های دریای خزر از درختانی چون راش، بلوط و دیگر درختان برگ‌ریز و مخروطی تشکیل شده، و پوشش نواحی شمالی و شمال غربی و مرکزی ارتفاعات زاگرس را درختان بلوط و کُنار پدید آورده است و پیرامون کویرهای مرکزی را نیز گیاهانی مانند طاق و گز و امثال آن فرا گرفته است. برای جلوگیری از بیابان‌زایی و مهار شن‌های روان جنگل‌های مصنوعی وسیع ایجاد شده که روند توسعۀ آن همچنان ادامه دارد. حیات وحش ایران متنوع است و پستان‌دارانی چون خرس، پلنگ، یوزپلنگ، گرگ، روباه، شغال، آهو، کل، خرگوش، گورخر، انواع خزنده و پرندگان گوناگون را شامل می‌شود.
اقتصاد. اقتصاد ایران سالیان متمادی فقط به نفت وابسته بوده است. تلاش در زمینۀ بهبود وضع اقتصادی کشور در دهه‌های اخیر تا حد بسیاری ضعف‌های اقتصاد تک‌محصولی را جبران کرده است. ایران کلّاً سرزمینی اقتصادی است و کوهستان‌های وسیع آن محیط مناسبی برای پرورش دام و احشام است. سواحل دریای خزر و استان‌های شمالی و غربی و نیز استان خوزستان و فارسِ غربی و کوه‌پایه‌های البرز و زاگرس و سواحل رودخانه‌های قمرود، زاینده‌رود، هلیل‌رود و امثال آن از مهم‌ترین نواحی کشاورزی ایران محسوب می‌شوند و غلّات، برنج، چای، توتون و تنباکو، مرکّبات، انواع میوه، خرما، زیتون، چغندر قند، پنبه، صیفی‌جات، زعفران، محصولات جالیزی، پسته، خشکبار، لبنیات، و گوشت مرغ و ماهی ازجمله فرآورده‌های کشاورزی ایران محسوب می‌شوند. ایران از نظر منابع زیرزمینی غنی است و وفور ذخایر نفتی، این کشور را در ردیف پنجمین کشور تولید‌کنندۀ نفت جهان قرار داده است. افزون بر منابع نفت و گاز، مس، آهن، زغال، کرومیت، منگنز، گوگرد، نمک، خاک سرخ، فیروزه، سنگ‌های ساختمانی، طلا و نقره و اورانیوم نیز از دیگر منابع زیرزمینی کشور محسوب می‌شوند. صنعت ایران مراحل جوانی را طی می‌کند، ولی پیشرفت‌هایی که در این زمینه صورت گرفته شایان توجه است. خودروسازی، ماشین‌سازی، لوله‌سازی، صنایع آلومینیوم، آهن و فولاد، فرش، منسوجات، پوشاک، کفش، کاغذ، پتروشیمی، واگن‌سازی، کشتی‌سازی، فرآورده‌های لبنی، مواد غذایی و شیشه و کریستال ازجمله فعالیت‌های صنتعی کشور به‌شمار می‌آیند. تولید الکتریسیتۀ کشور به ۱۰۵میلیارد کیلووات ساعت می‌رسد و سرانۀ مصرفی آن ۱,۵۹۹ کیلووات ساعت است. ایران از نظر تولید گاز طبیعی بعد از روسیه در ردیف دوم جهان قرار دارد و ذخیرۀ گاز طبیعی آن ۲۳هزار میلیارد متر مکعب و تولید روزانۀ آن ۵۵هزار متر مکعب است. ذخیرۀ نفت خام کشور نیز حدود ۹۰میلیارد بشکه و تولید روزانۀ آن حدود ۳.۷میلیون بشکه است. ۷.۵ درصد از مساحت کشور را جنگل فرا گرفته و تولید چوب آن ۶۸۴هزار متر مکعب در سال است.
حکومت و سیاست. ایران دارای نظام حکومتی جمهوری اسلامی با یک نهاد قانون‌گذاری است. برطبق قانون اساسی مصوّب ۱۳۵۸ سرپرستی کشور برعهدۀ یک مقام روحانی شیعه، به‌نام ولی فقیه، است. رئیس‌جمهور کشور را مردم برای حداکثر دو دورۀ متوالی چهارساله انتخاب می‌کنند و مسئولیت اجرایی و تشکیل هیئت دولت با اوست. نهاد قانون‌گذاری کشور با نام مجلس شورای اسلامی ۲۹۰ عضو دارد که مردم هر چهار سال یک‌بار آنان را برمی‌گزینند. علاوه‌بر مجلس مزبور، شورای نگهبان نیز قوانین مجلس را با موازین شرعی و قانون اساسی مطابقت می‌دهد و تصویب یا رد صلاحیت نامزدهای انتخاباتی نیز از وظایف آن است. افزون بر آن مجلس دیگری با نام مجلس خبرگان وجود دارد که اعضای ۸۳نفری آن هر هشت سال یک‌بار برگزیده می‌شوند. انتخاب رهبر و نظارت بر کار رهبری از وظایف این مجلس است.
مردم و تاریخ. جمعیت ایران حدود ۷۵,۶۳۶,۰۰۰ نفر است (۲۰۱۱) و تراکم نسبی آن به ۴۵.۹ نفر در کیلومتر مربع می‌رسد. رشد سالانۀ جمعیت ایران ۱.۶۱ درصد است و ۹۹.۴۳ درصد از ایرانی‌ها مسلمان‌اند و ۶۸.۴۶ درصدشان در شهرها زندگی می‌کنند و زبان رسمی آنان فارسی است. امید به زندگی در ایران ۷۰ سال است و ۸۴.۶۱ درصد از بزرگ‌سالان کشور باسوادند. نیز ← ایران،_تاریخ
| ردیف | سال | کل جمعیت | خانـوار | رشد (درصد) | جنس/ مــرد | جنس/ زن | شهرنشین | روستانشین |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 1335 | 18.954.704 | 3.985.510 | 14/3 | 50.88 | 49.12 | 6002621 | 12.952.082 |
| 2 | 1345 | 25.788.722 | 5.167.192 | 13/3 | 51.79 | 48.21 | 9.795.810 | 15.992.912 |
| 3 | 1355 | 33.708.744 | 6.711.628 | 71/2 | 51.49 | 48.51 | 15.854.680 | 17.854.064 |
| 4 | 1365 | 49.445.010 | 9.673.931 | 91/3 | 51.13 | 48.87 | 26.844.561 | 22.600.449 |
| 5 | 1370 | 55.837.163 | 10.787.227 | 46/2 | 51.52 | 48.48 | 31.836.598 | 24.000.565 |
| 6 | 1375 | 60.055.488 | 12.398.235 | 47/1 | 50.81 | 48.19 | 36.817.789 | 23.237.699 |
| 7 | 1385 | 70.427.846 | 17.495.951 | 61/1 | 50.88 | 49.12 | 48.245.075 | 22.227.771 |
| ردیف | نام استان | مساحت (كیلومتر مربع) | مركز | تعداد شهرستان | تعداد شهر | تعداد بخش | تعداد دهستان |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | آذربایجان شرقی | 45.650 | تبریز | 19 | 55 | 42 | 141 |
| 2 | آذربایجان غربی | 37.437 | ارومیه | 14 | 34 | 36 | 109 |
| 3 | اردبیل | 17.800 | اردبیل | 9 | 20 | 25 | 66 |
| 4 | اصفهان | 107.029 | اصفهان | 20 | 90 | 44 | 123 |
| 5 | ایلام | 20.133 | ایلام | 7 | 17 | 18 | 38 |
| 6 | بوشهر | 22.743 | بوشهر | 9 | 22 | 21 | 42 |
| 7 | تهران | 18.814 | تهران | 13 | 44 | 34 | 77 |
| 8 | چهارمحال و بختیاری | 16.332 | شهركرد | 6 | 26 | 17 | 39 |
| 9 | خراسان جنوبی | 88.404 | بیرجند | 3 | 9 | 8 | 27 |
| 10 | خراسان رضوی | 125.832 | مشهد | 20 | 63 | 66 | 169 |
| 11 | خراسان شمالی | 28.434 | بجنورد | 5 | 14 | 14 | 39 |
| 12 | خوزستان | 64.055 | اهواز | 18 | 44 | 40 | 118 |
| 13 | زنجان | 21.773 | زنجان | 7 | 16 | 16 | 46 |
| 14 | سمنان | 97.491 | سمنان | 4 | 16 | 12 | 28 |
| 15 | سیستان و بلوچستان | 181.785 | زاهدان | 8 | 31 | 36 | 98 |
| 16 | فارس | 122.608 | شیراز | 22 | 69 | 69 | 190 |
| 17 | قزوین | 15.549 | قزوین | 4 | 20 | 18 | 44 |
| 18 | قم | 11.526 | قم | 1 | 5 | 5 | 9 |
| 19 | كردستان | 29.137 | سنندج | 9 | 23 | 26 | 83 |
| 20 | كرمان | 180.836 | كرمان | 13 | 50 | 39 | 143 |
| 21 | كرمانشاه | 24.998 | كرمانشاه | 12 | 26 | 27 | 83 |
| 22 | كهگیلویه و بویراحمد | 15.504 | یاسوج | 4 | 13 | 14 | 40 |
| 23 | گلستان | 20.195 | گرگان | 11 | 23 | 21 | 50 |
| 24 | گیلان | 14.042 | رشت | 16 | 48 | 43 | 109 |
| 25 | لرستان | 28.294 | خرم‌آباد | 9 | 22 | 36 | 83 |
| 26 | مازندران | 23.701 | ساری | 15 | 26 | 43 | 111 |
| 27 | مركزی | 29.130 | اراك | 10 | 27 | 18 | 61 |
| 28 | هرمزگان | 70.669 | بندرعباس | 9 | 18 | 23 | 69 |
| 29 | همدان | 19.368 | همدان | 8 | 24 | 22 | 70 |
| 30 | یزد | 129.285 | یزد | 10 | 21 | 20 | 51 |
| ــ | كل كشور | 1.628.554 | 316 | 936 | 843 | 2356 |