بازار تهران
| بازار تهران | |
|---|---|
| نام فارسی | بازار تهران |
| کشور | ایران |
| استان | تهران |
| موقعیت | محدودۀ منطقۀ 12 شهرداری تهران |
| کاربری | بازار |
| مشخصات معماری | مجموعۀ بازار سنتی |
| زمان ساخت | سلطنت شاه طهماسب |
بازار تهران
قدیمی‌ترین بخش شهر تهران، مجموعه‌بناهایی تاریخی، در محدودۀ منطقۀ 12 شهرداری تهران. از سبزه‌میدان تا خیابان مولوی امتداد دارد و از بازارها، بازارچه‌ها، راسته‌ها، تیمچه‌ها، سراها و گذرهای متعدد تشکیل شده است. آخرین حد آن، بازارچۀ نو، به سمت میدان محمدیه (اعدام) است. مجموعۀ بازار تهران در سال 1356 به شمارۀ 1540 در زمرۀ آثار ملی ایران ثبت شده است.
تاریخ احداث بازار به دورۀ صفویان و سلطنت شاه طهماسب می‌رسد. معماری آن از بازار اصفهان اقتباس شده است. در دورۀ فتحعلی شاه با احداث چهارسوق یا چهارسو بزرگ (۱۲۲۲ق) و چهارسوق یا چهارسو کوچک (۱۲۴۳ق) بخش‌های بازار به هم پیوند یافت. چهارسو بزرگ محوطه‌ای مدور با مغازه‌هایی در دور‌تا‌دور و سقفی گنبدی است که امروز تنها گچبری‌های زیبای قسمت پایینی آن باقی مانده. این مکان، محل استقرار داروغه بود که با گزمه‌های خود بازار را زیر نظارت خود داشت. چهارسو کوچک در گذشته مرکز مغازه‌های اسلحه‌فروشی بود، اما امروز چهارراهی عادی در میان بازار است. در دورۀ ناصرالدین شاه بازار تهران، ساختمان و بافت نهایی خود را پیدا کرد. در آن زمان از ۳۶ بازار گوناگون تشکیل می‌شد که شماری از آن‌ها، مانند بازارهای کنار خندق، عطرفروش‌ها، مرغی‌ها، گلوبندک و توتون‌فروش‌ها، ضمن تعریض خیابان‌های قدیمی یا احداث خیابان‌های جدید از بین رفتند، بعضی مانند بازار طبی‌سازها، مسگرها و آهنگرها محدود شدند، شماری مانند بازار پالان‌دوزها بر اثر تغییر شیوه‌های زندگی برچیده شدند و تعدادی مانند بازار سمسارها، صراف‌ها، حریرفروشان و ارامنه به علل گوناگون تعطیل شدند. از بازارچه‌های مشهوری مانند بازارچه زعفران باجی، کنیز و مطرب ناصرالدین شاه که مردم برای مهمانی‌ها و جشن‌های خود پس از مرگ شاه از آن‌جا مطرب اجیر می‌کردند، و بازارچه سوسکی، و گذرهایی مانند گذر فیل‌خانه در امتداد چهارسو بزرگ امروز اثری نیست. تیمچه‌های مشهوری مانند تیمچۀ مهدیه در بازار ارسی‌دوزها و تیمچۀ امین‌الدوله به پاساژ تبدیل شده‌اند. بازار لباف‌ها، کرجی‌دوزها، سراج‌ها و نعلچه‌گرها که در جنوب شرقی چهارسو بزرگ و به چهار بازار معروف بودند، امروز دیگر وجود ندارند. تبدیل سقف‌های ضربی آجری یا گچ‌بری‌شده به سقف‌های شیروانی و آلومینیومی و الحاق پاساژهای امروزی به بازار نیز از جمله تغییرات ظاهری در معماری بازار به شمار می‌رود. پنج دالان یا دهانۀ نسبتاً عریض‌مانند دهانه بازار قیصریه، بازار کفاش‌ها و بازار کلیمی‌ها از سبزه‌میدان به بازار باز می‌شوند که به وسیلۀ راهروها یا دالان‌های پیچ‌درپیچ و پهن و باریک دیگر که در هر دو سو مغازه‌های دوطبقه دارند و راسته‌ها و سراها به یکدیگر می‌پیوندند. مغازه‌ها در گذشته حجره نامیده می‌شدند. مغازه‌های هر قسمت از بازار از گذشته، با عرضۀ کالاهایی خاص، به‌صورت صنفی اداره می‌شده‌اند. مثلاً در بازار زرگرها، ده‌ها طلافروشی کنار هم قرار دارند. در سراسر بازار، امکاناتی مانند بانک، رستوران و غیره وجود دارد. از اماکن معروف و قدیمی بازار بزرگ تهران، چلوکبابی نایب است. در گذشته، بازار تهران جلوخان یا سردری به مسجد شاه (مسجد امام کنونی) داشت که محل تجمع مردم بود. بازار تهران از پیش از مشروطیت نقش مهمی در رویدادهای سیاسی و اجتماعی داشته است و با وجود پدیدآمدن مراکز گوناگون تجاری در شهر تهران، هنوز مرکز اصلی فعالیت‌های اقتصادی به شمار می‌رود.
ازجمله بخش‌های باقی‌ماندۀ بازار تهران، بازار زید، بازار امیر، بازار عباس‌آباد (فرش‌فروش‌ها)، مسگرها، بازار سلطانی، راستۀ چهل‌تن از دورۀ فتحعلی شاه و تیمچۀ حاجب‌الدوله از دورۀ ناصرالدین شاه است. مهم‌ترین آن‌ها بازار بزازها است که درگذشته با پنج کیلومتر طول و تیمچه‌ها و کاروان‌سراهای متعدد از انتهای ناصرخسرو تا میدان محمدیه امتداد داشت. در سفرنامه‌های جهانگردان و مسافران خارجی قرن گذشته از بازار تهران به عنوان دیدنی‌ترین بخش شهر یاد شده است.