بازتاب (زیست شناسی)

بازتاب (زیست‌شناسی)(reflex)

در حیوانات، نوعی پاسخ غیر ارادی بسیار سریع به تحریکی خاص. این پدیده را دستگاه عصبی کنترل می‌کند. برخلاف پاسخ‌های پیچیده‌تر و کندتری که پس از فرآوری اطلاعات در یاخته‌های عصبی مغز ظاهر می‌شوند، در بازتاب فقط چند یاختۀ عصبی دخالت دارند. یک بازتاب ساده کاملاً خودکار است و نیازی به یادگیری ندارد؛ از آن جمله است عقب‌کشیدن ناگهانی دست در پاسخ به محرّک دردناک یا پرش پا پس از ضربه‌زدن به سر زانو. یاخته‌های حسّی یا گیرنده‌های زانو از راه یاخته‌های عصبی حسّی علایمی را به طناب نخاعی می‌فرستند. در نخاع، یک قوس بازتاب از طریق یک یاختۀ عصبی واسطه و یک یاختۀ عصبی حرکتی این علایم را به ماهیچه‌های پا بازمی‌گرداند و درنتیجه، ماهیچۀ پا منقبض و ساق پا به بالا پرتاب می‌شود. در این بازتاب، فقط سه یاختۀ عصبی دخالت دارند و مغز فقط پس از حرکت پا از آن آگاه می‌شود. این گونه قوس‌های بازتاب در حیواناتِ کمتر تکامل‌یافته شایع‌تر است و برای بقا اهمیّت دارند، زیرا به جاندار توانایی عکس‌العمل سریع دربرابر خطر می‌دهند. در حیوانات تکامل‌یافته‌تر، که دستگاه عصبی مرکزی تکامل یافته است، مغز در بازتاب ساده تغییراتی ایجاد می‌کند، مثلاً انسان می‌تواند بازتاب خودکار دورکردن دست از عامل درد را مهار کند. در بازتاب شرطی‌شده، تجربیات قبلی (آموخته‌ها) بازتاب ساده را تغییر می‌دهند. محرّکی که باعث بازتاب ساده می‌شود به محرّکی دیگر، که احتمالاً با آن مربوط نیست، ارتباط می‌یابد. مثلاً، زمانی‌که صاحب یک سگ، قوطی‌باز‌کن را برمی‌دارد، ممکن است ترشّح بزاق در حیوان، نوعی عمل بازتابی، شروع شود، زیرا سگ آموخته است که این محرّک، برداشتن قوطی‌باز‌کن، با محرّک دیگر، دادن غذا، همراه است.

 

---