بهارستان، باغ و مجموعه بنا
بَهارستان، باغ و مجموعۀ بَنا
مجموعۀ باغ و عمارت‌هایی از دورۀ قاجار، در مرکز شهر تهران و شرق میدان بهارستان. نخست جزئی از باغ سردار بود. پس از تقسیم و فروش باغ، علی‌خان حاجب‌الدولۀ مراغه‌ای آن را خرید. در ۱۲۸۹ق به میرزا حسین‌خان سپهسالار فروخته شد. به همین سبب، به آن باغ سپهسالار نیز می‌گفتند. سپهسالار علاوه بر باغ و عمارات برای سکونت خود، مسجد و مدرسۀ سپهسالار را نیز در آن‌جا ساخت.
طراحی بناها و نظارت بر ساختمان آن‌ها به‌عهدۀ مهندس میرزا مهدی‌خان شقاقی ممتحن‌الدوله بود. کتیبۀ سردر عمارت که شعری با اشاره به تاریخ ساخت بنا (۱۲۹۶ق) بر آن حک شده، در کتابخانۀ مجلس نگهداری می‌شود. چون سپهسالار فرزندی نداشت پس از مرگ او، ناصرالدین شاه بهارستان را ضبط و برادر سپهسالار، یحیی‌خان معتمدالملک (مشیرالدوله بعدی) را مأمور نگهداری و رسیدگی به آن کرد. پس از انقلاب مشروطیت، عمارت بهارستان به مجلس دارالشورای ملی اختصاص یافت و برای آن سردری ساخته شد و عمارت‌های آن به‌منظورهای گوناگون مورد استفاده قرار گرفت. در واقعۀ به‌توپ‌بستن مجلس در ۱۳۲۶ق، عمارت بهارستان و ساختمان‌های غربی باغ آسیب فراوان دیدند و همۀ وسایل گرانبهای باقی‌مانده از سپهسالار به غارت رفت. در دورۀ سلسلۀ پهلوی، به‌خصوص دورۀ رضاشاه، بنای بهارستان دستخوش دگرگونی‌های ناشی از مدرن‌گرایی اروپایی و باستان‌گرایی ایرانی در معماری شد و سبک معماری قاجاری آن لطمه دید. در ۱۳۰۳ش در غرب بنای اصلی، بنایی آجری و مفصل به سبک اروپایی احداث شد. پس از آتش‌سوزی گستردۀ بهارستان در ۱۳۱۰ش، تالار آینه، سرسرای عمارت، اتاق‌های بزرگ و نقاشی‌های دورۀ قاجاریان همه از میان رفت، اما تالار آینه اندکی بعد به‌خوبی بازسازی شد. در ۱۳۲۰ و دورۀ جنگ جهانی دوم و اشغال تهران، در باغ بهارستان برای کمک به رفع کمبود مواد غذایی، به جای گل و گیاه، حبوبات و سیب‌زمینی کاشته شد و پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، فضای باغ از شرق و شمال گسترش یافت. از اوایل دهۀ ۱۳۴۰ش، تغییرات بسیاری در عمارت بهارستان به وجود آمد، و بخش شمالی مسجد سپهسالار به کتابخانۀ مجلس اختصاص داده شد. در ۱۳۵۶ش، بهارستان در فهرست بناهای تاریخی کشور به ثبت رسید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، ساختمان جنوبی بهارستان مدتی به کمیتۀ مرکزی انقلاب اسلامی اختصاص داده شد. در دورۀ جنگ عراق و ایران و حملات موشکی، سقف غلام‌گردش سرسرای ورودی ویران شد. در آذر ۱۳۷۳ نیز آتش‌سوزی دیگری در بهارستان رخ داد. در ۱۳۷۵، بازسازی مجموعۀ گرداگرد عمارت بهارستان آغاز شد و موارد استفاده‌ای نظیر موزۀ مشروطیت، نمایشگاه مجلس، سالن پذیرایی، سالن اجتماعات و مانند آن برای قسمت‌های گوناگون آن در نظر گرفته شد.