بانک شاهنشاهی

(یا: بانک شاهی ایران) اولین بانک دولتی در ایران. در ۱۸۸۹م/۱۳۰۷ق به عنوان غرامت لغو قرارداد احداث راه‌آهن ایران که جولیوس دو رویتر انگلیسی در ۱۸۷۲م/۱۲۸۹ق با ناصرالدین شاه قاجار بسته بود، امتیاز تأسیس گرفت. مدت این امتیاز ۶۰ سال بود و بانک شاهنشاهی رویتر، علاوه بر آن، حق انحصاری تمامی معادن ایران اعم از آهن، سرب، روی، مس، نفت و نیرو، جز طلا و نقره و سنگ‌های قیمتی، و همچنین حق اجرای هر نوع عملیات مالی، تجاری، و صنعتی را که برای پیشبرد امور خود لازم می‌دانست، به دست آورد. اندکی بعد، دولت انگلستان با انعقاد قرارداد شراکت ۳۰ ساله، بانک را تحت حمایت حقوقی خود قرار داد و حق انحصاری انتشار اسکناس در ایران را به آن اعطا کرد. به این ترتیب، ایران دارای بانکی ایرانی شد که با سرمایۀ خصوصی خارجی تشکیل شده بود و تابعیت انگلیسی داشت و وظایف و اختیارات یک بانک مرکزی را به خود اختصاص داده بود. به‌موجب قرارداد، بانک شاهنشاهی از پرداخت مالیات معاف بود و سالانه شش درصد از سود خود را به دولت ایران می‌داد. محل آن نخست در خیابان علاء‌الدوله (فردوسی کنونی) در نزدیکی سفارت بریتانیا بود. سپس شعبه‌های بانک شرقی جدید را خرید و به ساختمان مرکزی آن در میدان توپخانه (عمارت میرزا قهرمان امین‌لشکر) نقل مکان کرد. ساختمانی بزرگ و مجلل به رنگ سفید با معماری ایرانی و اروپایی و دروازه‌ای طاق‌دار در سمت چپ که به باغی باصفا باز می‌شد و سردری زیبا و کاشی‌کاری‌شده به رنگ آبی داشت. آن ساختمان در دورۀ سلطنت رضا شاه پهلوی تخریب و بازسازی شد و بعدها به بانک بازرگانی اختصاص یافت و امروز یکی از شعبه‌های بانک تجارت است. بانک شاهنشاهی علاوه بر دایر کردن شعبه‌های داخلی در شهرهای تبریز، رشت، همدان، کرمانشاه، مشهد، اراک، قزوین، اصفهان، یزد، کرمان، شیراز، بوشهر، بروجرد، اهواز، خرمشهر و شعبه‌ای در سیستان، در بمبئی، بغداد و بصره نیز شعبه دایر کرد و سرانجام دارای ۲۵ شعبه شد. در ۱۳۰۸ ق، نخستین اسکناس‌های بانک که دو تومانی بود و «بلیت» نامیده می‌شد، منتشر شد. چند ماه بعد اجازۀ انتشار اسکناس یک تومانی را یافت و سپس به انتشار اسکناس‌های ۵، ۱۰، ۲۰، ۱۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ تومانی پرداخت. اسکناس‌ها نام شهرهای چاپ کننده را داشت و تنها در محلْ قابل پرداخت بود و هر شعبه برای پرداخت پول نقد در مقابل اسکناس‌های شعبۀ دیگر، آن را تنزیل می‌کرد و از این راه درآمد سرشاری به دست می‌آورد. بانک سپس به ضرب سکه‌های یکنواخت در همۀ شهرهای ایران پرداخت و باعث برچیده‌شدن سکه‌های گوناگونی شد که پیش از آن در هر شهر ضرب می‌شد. انتشار اسکناس سبب سلطۀ بانک بر شریان‌های اقتصاد ایران و تمرکز بر معاملات بومی و سرمایه‌ای و عملیات بازار شد. فعالیت‌های بانک، به‌ویژه نحوۀ چاپ و تعویض اسکناس رفته‌رفته به کاهش فراوان ارزش قران و ورشکستگی مؤسسات مالی و صرافی ایرانی انجامید و تشکیل یک شرکت صنفی ایرانی نیز نتوانست از اعمال سیاست‌های انحصاری بانک بکاهد. بانک شاهنشاهی خط مشی سیاسی و استعماری داشت و به عنوان یک بانک دولتی ایرانی، پیش از آن که به حمایت از پول ایران، گسترش سرمایۀ ملی و افزایش و تثبیت اعتبار مؤسسات مالی ایرانی بپردازد، تأمین منافع اقتصادی انگلستان را در نظر داشت. از پرداخت وام‌های کلان به دولت نیز به عنوان اهرم فشار و عاملی برای دخالت در امور داخلی ایران و استفاده از منابع ملی نظیر دردست‌گرفتن درآمد گمرکات جنوب استفاده می‌کرد. بعدها نیز نقشی مهم و غیرمستقیم در تشکیل شرکت نفت ایران و انگلیس ایفا کرد. پس از تأسیس بانک ملی ایران با بازخرید امتیاز نشر اسکناس و انتقال میزان فراوانی از سپرده‌های آن به بانک جدیدالتأسیس، دامنۀ فعالیت‌ها و اختیارات آن کاهش یافت و به یک مؤسسۀ تجاری عادی تبدیل شد که همچنان اقتصاد ملی را در جهت منافع انگلستان هدایت می‌کرد. در ۱۳۲۷ش مدت امتیاز بانک شاهنشاهی پایان یافت و بانک چند سال دیگر نیز، با عنوان بانک انگلیس در ایران و خاورمیانه، به فعالیت‌های خود ادامه داد که به‌سبب کاهش سرمایه، بیشتر در کشورهای همسایه متمرکز شده بود. در ۱۳۳۱ش و در دوران نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق و قطع روابط ایران و انگلستان، به فعالیت‌های آن در ایران خاتمه داده شد.