بخارا
| بخارا | |
|---|---|
| نام فارسی | بخارا |
| کشور | ازبکستان |
| موقعیت | جنوب مرکزی ازبکستان، کنار رود زرافشان، به فاصله ۲۲۰کیلومتری غرب سمرقند |
| جمعیت | ۲۵۰هزار نفر (۱۹۹۵) |
| بناهای مهم | قلعه سلطنتی قدیمی |
بُخارا
شهری در جنوب مرکزی ازبکستان، کنار رود زرافشان، به فاصلۀ ۲۲۰کیلومتری غرب سمرقند، با ۲۵۰هزار نفر جمعیت (۱۹۹۵). بخارا، که یکی از شهرهای تاریخی با بیش از ۱۴۰ بنای حفاظت‌شده است، زمانی کانون آسیای مرکزی مسلمان به‌شمار می‌رفت، و پس از مکّه، دومین مکان مقدّس اسلامی بود. مردم آن را عمدتاً ازبک‌ها تشکیل می‌دهند. همچنین گروه‌های بزرگی از تاجیک‌ها و فارسیان و اعراب قدیمی و یهودیان استحاله یافته، که هنوز به زبان فارسی خاصی سخن می‌گویند، در این شهر سکونت دارند. این شهر به اسامی دیگری همچون نیمجکن، بومسکت، مدینة‌الصّفریه، مدینة‌التّجار، و فاخره موسوم بود. نام بخارا احتمالاً از تلفظ مغولی نام ایرانی ویهار یا بهار گرفته شده است. این شهر از مراکز قدیمی تجارت و فرهنگ آسیای میانه است. بخارا از دو شهر مجزّا تشکیل شده است. شهر جدید، که از ۱۳۵۴ق/۱۹۳۵ به کاگان[۱] شهرت یافته، در ۱۳کیلومتری شرق قرار گرفته و دارای تعمیرگاه‌های راه‌آهن و کارخانۀ پنبه‌ریسی است؛ شهر قدیمی، که به‌نظر می‌رسد در قرن ۱م بنا شده است، از اوایل قرن ۸ تا قرن ۱۰م تحت سلطۀ اعراب و ایرانیان بود. بعدها، در قرن ۱۶، به پایتخت خان‌نشین مستقل بخارا تبدیل و در ۱۲۵۸ق/۱۸۶۸ ضمیمۀ روسیه شد. بخارای قدیمی مرکز پررونق دادوستد کالاهای روسیه، ایران، هند، و چین بود، و نیز ابریشم، پنبه، کالاهای چرمی، و ابزارهای بُرنده تولید می‌کرد. بناهای مهم تاریخی و معماری شهر قدیم عبارت‌اند از قلعۀ سلطنتی قدیمی، چندین مسجد، و کالج (مدرسه)های سابق اسلامی. این شهر در قرون باستانی بخشی از قلمرو دولت‌های اشکانی و ساسانی بود و در قرن ۵ـ۶م به اشغال هفتالیان و ترکان درآمد و در قرن ۷م، از طریق امیران محلّی که عنوان بخاراخُدات داشتند، در حوزۀ نفوذ دولت چین قرار گرفت. بقایای کاخ‌های ایران بخاراخُدات در روستای ورخشا (ورخشه، فرخشه) باقی مانده است. قتیبه بن مسلم باهلی در ۹۰ق/۷۰۹م بر بخاراخدات پیروز شد و شهر را تصرّف و مسجدی در آن بنا کرد. این شهر پایتخت دولت سامانی بود و به صورت یکی از مراکز اصلی احیا فرهنگ و ادب ایران درآمد. در پایان قرن ۵ق و پس از سقوط دولت سامانی در قلمرو دولت قراخانی قرار گرفت. در ۶۱۶ق/۱۲۱۹م به تصرّف مغولان درآمد و پس از قتل و غارت با خاک یکسان شد. این شهر پس از چندی، بار دیگر احیا شد، اما در ۶۷۱ق/۱۲۷۳م، به دستور آباقاخان و برای ایجاد فاصلۀ بیشتر میان مغولان جغتایی و متصرّفات او، بار دیگر در معرض قتل و غارت قرار گرفت و تخریب شد. دووا، پسر غیاث‌الدین براق (۶۸۱ـ۷۰۶ق/۱۲۸۲ـ۱۳۰۶م) امیر ماوراءالنّهر و مغولستان، کوشش‌هایی برای آبادانی شهر به‌عمل آورد. در قسمتی از حومۀ قدیمی شهر، موسوم به فتح‌آباد، در قرن ۸ و مقارن با سلطنت تیمورلنگ، بخشی از شکوه و عظمت بخارا احیا شد. این شهر به‌تدریج پایتخت دولت شیبانیان شد (۹۰۶ـ۱۰۰۷ق/۱۵۰۰ـ۱۵۹۹) و همین جایگاه را در دولت هشترخانیان بخارا حفظ کرد (۱۰۰۷ـ۱۱۶۰ق/۱۵۹۹ـ۱۷۴۷) و در دوران منغیت‌ها (۱۱۶۴ـ۱۳۳۹ق) مغلوب روسیه شد و بخش بزرگی از قلمرو خود را به آن دولت واگذار کرد و از این طریق تحت حمایت روس‌ها قرار گرفت. بخارا در ۱۳۳۹ق/۱۹۲۰ به تصرّف ارتش سرخ درآمد و امیر عالم‌خان بن عبدالاحد به افغانستان گریخت. در این سال جمهوری خلق بخارا تأسیس شد و پس از تشکیل جمهوری ازبکستان در ۱۹۲۴ـ۱۹۲۵، شهر بخارا و بخشی از خانات سابق آن به جمهوری ازبکستان پیوست.
- ↑ Kagan