بدیع (ادبیات)

بَدیع (ادبیات)
در لغت به‌معنی نوآیین و جدید، زیبا و شگفت‌انگیز، و در اصطلاح ادبی علمی است که از آرایش‌های کلام و زیبایی‌های الفاظ نظم و نثر بحث می‌کند. بدیع را پس از معانی و بیان سومین فن از فنون بلاغت می‌دانند. نخستین کتاب بلاغت عربی که با عنوان بدیع نوشته شد کتاب البدیع عبدالله بن معتز خلیفۀ یک‌روزۀ عباسی است که در ۲۷۴ق تألیف شده است. البته بدیع در این دوره به‌معنای اصطلاحی امروز به‌کار نمی‌رفته و به هر نوع نوآوری در شعر که به‌ویژه در شعر دورۀ عباسی فزونی می‌یافت اطلاق می‌شد. چنان‌که در کتاب البدیع مباحثی مانند تشبیه و استعاره نیز دیده می‌شود که امروزه در مبحث علم بیان بررسی می‌شود. در قرون بعد عبدالقاهر جرجانی و سکاکی به تقسیم‌بندی علوم بلاغت پرداختند. اولین کسی که نام بدیع را در معنایی تقریباً مترادف با اصطلاح امروزی آن به‌کار برد سکاکی در کتاب مفتاح‌العلوم بود. آرایه‌های بدیعی به دو دستۀ بدیع لفظی مانند تجنیس، موازنه، ترصیع، ردالصدر علی‌العَجُز، و بدیع معنوی همچون ایهام، تلمیح و حسن تعلیل تقسیم می‌شوند. از مهم‌ترین کتاب‌های بدیعی فارسی می‌توان به ترجمان‌البلاغه رادویانی، المعجم فی معاییر اشعارالعجم از شمس قیس رازی، حدایق‌السحر رشید وطواط و در دوره‌های متأخر به فنون بلاغت و صناعات ادبی از جلال‌الدین همایی اشاره کرد.