برج (معماری)
بُرْج (معماری)
(به لاتینی: بورگوس) بنای بلند و باریک استوانه‌ای یا چند پهلو که بیشتر برای دیده‌بانی و دفاع ـ جدا یا پیوسته به دیوار و باروی شهر ـ ساخته می‌شود. در سرزمین‌های شرق اسلامی، برج عنصر اصلی استحکاماتی است. برج‌های دفاعی از اوایل دورۀ اسلامی تا قرن دهم اهمیت بسیاری داشته‌اند. این برج‌ها مشتمل بودند بر برج‌های قلعه‌های روستایی، قلعه‌های نظامی، کاروان‌سراها، و شهرها و معمولاً
طرح نیم‌دایره، استوانه‌ای، مخروطی‌شکل و مستطیل داشتند. اما برج‌هایی نیز بوده‌اند که جنبۀ نظامی نداشتند و طرح معماری آن‌ها بسیار ساده بوده است، مثل برج‌های فانوس دریایی، برج‌های کبوتر، و برج‌های آرامگاهی که آخری از همه مهم‌تر است. برج‌های آرامگاهی مانند مقبره قابوس بن وشمگیر در گنبد قابوس، نمای تزیینی آجری دارند و کهن‌ترین کتیبه‌های ایران بعد از اسلام در گردنی، پیشانی و قاب‌های آن‌ها یافت می‌شود. این برج‌ها در طرح‌های چهارگوش، استوانه، چندضلعی و ترک‌دار بنا شده‌اند. مسلمانان تا قرن دهم از برج‌های جانبی به‌شیوۀ رومی استفاده می‌کردند که از نظر اندازه و شکل و تدابیر دفاعی مطلوب و کارآمد بود. معماری نظامی رومی تا دورۀ سلجوقیان همچنان باقی بود. نمونۀ برج‌های کاملاً اسلامی، برج‌های دروازه‌های قاهره (باب‌النصر، باب‌الفتوح و باب زُوَیله) است که همچنان محفوظ مانده‌اند. در عهد ایوبیان در بناهای استحکاماتی و نظامی تغییراتی بنیادین پدید آمد و حتی به استفاده از فن منجنیق دست یافتند و ساختن برج‌های عظیم با دیواره‌های ضخیم برای تقویت جنبه‌های دفاعی گسترش یافت. در شمال افریقا، اسپانیا، الجزایر، تونس، و هند نیز سابقۀ ساخت استحکامات به قرن ۳ق می‌رسد. کاربرد برج در ایران پیش از اسلام، به‌منزلۀ عامل تقویتی و دفاعی، به دوران شکل‌گیری شهرنشینی در فلات ایران برمی‌گردد. در دوران مادها برج‌ها همگی دارای نقشۀ چهارگوش بودند. در زمان هخامنشیان، در قلاع برخی شهرها، ساختن برج در حصارها معمول بوده است. در روزگار اشکانیان علاوه‌بر قلعه‌سازی در شهرها، ساختن برج و بارو در حدود مرزی نیز توسعه یافت. در دورۀ ساسانیان کاربرد برج‌های مدور و مستطیل شکل در باروی قلعه‌ها و شهرها گسترش پیدا کرد. برخی برج‌های معروف ایران عبارت‌اند از برج طغرل در شهر ری، برج لاجیم در مازندران، برج مهماندوست در دامغان.