بصره
| بصره | |
|---|---|
| نام فارسی | بصره |
| کشور | عراق |
| موقعیت | فاصله ۱۲۰کیلومتری خلیج فارس |
| جمعیت | ۱,۳۷۷,۰۰۰ نفر (۲۰۰۳) |
| تولیدات و صنایع مهم | استخراج، پالایش، صدور نفت، کارخانه های پتروشیمی و کشت و بهره برداری از خرما |
بَصره
دومین شهر بزرگ عراق، به فاصلۀ ۱۲۰کیلومتری خلیج فارس، با ۱,۳۷۷,۰۰۰ نفر جمعیت (۲۰۰۳). در رأس آبراهۀ کِشندی شط‌العرب (اروندرود) قرار دارد، که از تلاقی رودهای دجله و فرات تشکیل شده است. ارتفاع بصره از سطح دریا ۲.۴ متر و آب‌وهوای آن گرم و شرجی است. اقتصاد بصره، که بزرگ‌ترین شهر شیعه‌نشین عراق است، بر‌پایۀ استخراج، پالایش، و صدور نفت، کارخانه‌های پتروشیمی و کشت و بهره‌برداری از خرما استوار است. بصره بندر مهم عراق در کرانۀ شط‌العرب (اروندرود) است. صادرات آن عبارت‌اند از پشم، نفت، غلات، و خرما. اگرچه بصره در ۱۲۰کیلومتری خلیج فارس قرار گرفته است، کشتی‌های بزرگ اقیانوس‌پیما می‌توانند در ساحل آن پهلو بگیرند. بصره را عتبه بن غزوان به فرمان عمر بنا کرد (۱۰ق/۶۳۱م) تا محل زمستان‌گذرانی و آسودن اعراب در جنگ با ایران باشد. جنگ جَمَل در این محل اتفاق افتاد (۳۵ق/۶۵۵م). در ۷۵ق/۶۹۴م حَجّاج بن یوسف ثقفی به حکومت بصره رسید و در ۱۰۱ق/۷۱۹م یزید بن مهلب بن ابی صفره بر آن حاکم شد. جنگ‌های متعدد سبب ویرانی بصره و احداث شهر کنونی بصره در ۱۴کیلومتری شمال شهر قدیم شد. در زمان خلفای بنی‌امیه، فرماندار بصره با گماردن جانشینی بر خراسان فرمان می‌راند؛ این امر اهمیت بصره را در آن روزگار نشان می‌دهد. در زمان نخستین خلفای عباسی، بصره از مراکز فعال ادبی بود. موقعیت مکانی این شهر، آن را به مرکز تجارت با شرق آسیا تبدیل کرده است. این شهر از اواخر قرن ۳ق/۹م روبه انحطاط نهاد و شهرهای دیگر، ازجمله بغداد جای آن را گرفت. افول بصره با حملۀ هلاکوخان مغول (۶۵۶ق/۱۲۵۷م) تسریع شد. این وضع در دوران استیلای آل جلایر و ترکمن‌ها (۷۴۰ق/۱۳۳۹م ـ ۹۱۴ق/۱۵۰۸م) و سلطۀ شاه‌اسماعیل صفوی (۹۱۴ق/۱۵۰۸م ـ ۹۴۱ق/۱۵۳۴م) ادامه یافت. در ۹۴۱ق/۱۵۳۴م، ترکان عثمانی بر این شهر مسلط شدند. از ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م، بریتانیا توسعۀ بصره نوین را آغاز کرد. در قرن ۱۱ق/۱۷م یکی از رهبران محلی خودمختاری اعلام و ورود کشتی‌های اروپایی را به این بندر آزاد کرد. نخست پرتغالی‌ها و سپس هلندی‌ها و انگلیسی‌ها وارد این بندر شدند. آخرین حاکم مستقل آن ناچار به ایران پناهنده شد. ترک‌ها و ایرانی‌ها بر سر تصاحب این شهر جنگیدند تا این‌که در ۱۱۹۴ق/۱۷۷۹م ترک‌ها پیروز شدند. در ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م، منابع مهم نفتی نخست نزدیک زُبیر و سپس در نقاط دیگر بصره کشف و باعث رونق آن شد. بمباران هوایی این شهر در جنگ خلیج فارس (۱۴۱۲ق/۱۹۹۱م) به پل‌ها، کارخانه‌ها، نیروگاه‌های برق، تصفیه‌خانه‌های آب و فاضلاب، و بندرهای آن صدمه زد. در ۱۴۲۴ق/۲۰۰۳م، نیروهای بریتانیایی مؤتلف امریکا بصره را اشغال کردند. اوج رونق فرهنگی بصره در قرن‌های ۲ و ۳ق بود، که این شهر را به پایتخت فرهنگ عرب تبدیل کرد. سیبویه و خلیل بن احمد، صرف و نحو عربی را تکامل دادند و مذهب معتزلی به‌واسطۀ واصل بن عطا، ابوالهُذیل علّاف و ابراهیم نظّام قوام گرفت. ابوعمرو بن علاء، ابوعبیده اصمعی و دیگران به گردآوری اشعار و روایات تاریخی پرداختند و حسن بصری و پیروانش تصوف را بنیاد نهادند. شاعران بزرگ عصر اموی و محمد ثونی و ابونراس از بصره برخاستند و نثر عربی را ابن مقفع و سهل بن هارون و جاحظ ساخته و پرداخته کردند.