تاجیکستان
تاجیکِسْتان
موقعیت. جمهوری تاجیکستان سرزمین مرتفعی در آسیای میانه است. کشورهای قرقیزستان از شمال، چین از شرق، افغانستان از جنوب، و ازبکستان از غرب و شمال غربی آن را در میان گرفته‌اند. مساحت این کشور ۱۴۳,۱۰۰ کیلومتر مربع است و پایتخت آن شهر دوشنبه (استالین‌آباد سابق) است.
سیمای طبیعی. تاجیکستان، یگانه کشور غیر ترک‌زبان آسیای مرکزی، سرزمینی کوهستانی است. ارتفاع کوهستان‌های نواحی شرقی، که بیش از نیمی از این کشور را فراگرفته است، به حدود ۳هزار متر می‌رسد و بخشی از فلات پامیر (بام دنیا) را شامل می‌شود. ارتفاع بلندترین قلۀ آن با نام کوه گارمو[۱]، که تا پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی قلّۀ کمونیسم نام داشت، ۷,۴۹۵ متر است. کوه‌های ترکستان، زرافشان، و آلای در شمال غربی این کشور و کوه‌های قراتگین، حصار، وخش و باباتاق نیز در پیرامون شهر دوشنبه قرار دارند. رودخانۀ مرزی پنج‌رود این کشور را از افغانستان جدا می‌کند و رودهای وخش و مرغاب از یخچال‌های ارتفاعات شرقی سرچشمه می‌گیرند. همراه با رودخانۀ زرافشان که از کوه‌های زرافشان و آلای جدا می‌شود، کلاً به رودخانۀ آمودریا (جیحون) می‌‌ریزند و دریاچۀ قراکول، با ۳۶۰ کیلومتر مربع مساحت واقع در ارتفاعات شرقی، بزرگ‌ترین دریاچۀ آن محسوب می‌شود. درّۀ فرغانه که به شکل زائده‌ای به درون کشور ازبکستان پیش رفته، در شمال این کشور جا دارد به‌وسیلۀ رودخانۀ سیردریا (سیحون) مشروب می‌شود و بیشترین جمعیت و نیز تأسیسات عمدۀ صنعتی کشور در همین دره واقع است. کشور تاجیکستان از یک جمهوری خودگردان داخلی و سه استان و یک کلان‌شهر[۲] تشکیل شد و شهرهای مهم آن عبارت‌اند از دوشنبه، خجند، خوروگ، کولاب، قرغان تپه، و کانی بادام. اقلیم تاجیکستان قاره‌ای است؛ زمستان‌های سرد و سخت و تابستان‌های گرم و طولانی از ویژگی‌های اقلیمی آن است. این کشور از نظر بارندگی نسبتاً خشک و کم‌آب است و ماه‌های تیر، مرداد و شهریور خشک‌ترین فصول آن است. دمای بیابان‌های شمالی در زمستان به حدود صفر درجه می‌رسد و در ارتفاعات تا بیست درجه زیر صفر کاهش می‌یابد. میانگین دمای شهر دوشنبه در دی‌ماه منهای دَه درجۀ سانتی‌گراد است و در تیرماه تا ۲۵ درجۀ سانتی‌گراد بالا می‌رود و میانگین بارندگی سالانۀ آن به ۳۷۵ میلی‌متر می‌رسد.
اقتصاد. تاجیکستان در زمان اتحاد جماهیر شوروی از فقیرترین جمهوری‌های کشور مزبور بود. با وجود این‌که بیش از هفت درصد از اراضی این کشور قابل کشت نیست ولی کشاورزی آن به یاری شبکه‌های نسبتاً وسیع آبیاری نقش مهمی در اقتصاد تاجیکستان دارد. پنبه عمده‌ترین فرآوردۀ صادراتی این کشور است و غلات، برنج، انواع میوه و خشکبار نیز از محصولات مهم آن به‌شمار می‌آیند. دامداری نیز از نظر تأمین گوشت و فرآورده‌های لبنی و پشم اهمیت خاصی دارد. این کشور از نظر منابع زیرزمینی کشوری غنی است و کانی‌هایی چون آهن، زغال‌سنگ، نفت و گاز طبیعی، روی، جیوه، طلا و نقره، تنگستن، اورانیوم، و بوکسیت از منابع مهم آن محسوب می‌شوند. تولید نفت آن ۷۵۰هزار بشکه است و بازدهِ گاز طبیعی آن به ۹۵میلیون متر مکعب می‌رسد. بیشتر نیروی الکتریستۀ تاجیکستان به شیوۀ برقابی تأمین می‌شود و بازده نیروگاه‌های حرارتی آن بیشتر به مصرف کارگاه‌ها و کارخانه‌های پنبه‌پاک‌کنی، نساجی، پوشاک، فرش‌بافی، تولید مواد غذایی و ماشین‌سازی می‌رسد. میزان الکتریسیتۀ تولیدشده در تاجیکستان در حدود ۱۵میلیارد کیلووات ساعت است و مصرف سرانۀ آن به ۲,۴۶۰ کیلووات ساعت می‌رسد. این کشور از نظر صنعت وضعیت نسبتاً خوبی دارد و تولید آلومینیوم، قطعات الکتروشیمی، ماشین‌های نساجی، فرش‌بافی، یخچال و فریزر، کودهای معدنی، سیمان، کفش، صابون و مواد شوینده ازجمله فعالیت‌های صنعتی آن محسوب می‌شوند.
حکومت و سیاست. تاجیکستان در سپتامبر ۱۹۹۱ از اتحاد جماهیر شوروی جدا شد و استقلال خود را رسماً اعلام کرد. نهاد قانون‌گذاری این کشور تا پیش از ۱۹۹۴ متشکل از یک شورای عالی ۲۳۰نفره بود. براساس قانون اساسی ۱۹۹۴ مجلس ۱۸۱نفره جانشین شورای مزبور شد و رئیس‌جمهور در رأس امور قرار گرفت. مطابق آخرین تغییرات در قانون اساسی ۱۹۹۹، کشور تاجیکستان دارای دو مجلس قانون‌گذاری است؛ مجلس نمایندگان که ۶۳ عضو دارد و مجلس ملی با ۳۳ عضو که اعضای این دو مجلس را مردم برای پنج سال انتخاب می‌کنند و هشت تن از اعضای مجلس نمایندگان را رئیس‌جمهور منصوب می‌دارد. دورۀ ریاست‌جمهوری در این کشور پنج سال است. امام علی رحمان‌‌اف در انتخابات ۲۰۰۴ برای چهارمین‌بار در سمت ریاست‌جمهوری ابقا شد.
مردم و تاریخ. جمعیت تاجیکستان ۶,۸۷۹,۰۰۰ نفر است (۲۰۱۰) و تراکم نسبی آن به ۴۸.۱ نفر در کیلومتر مربع می‌رسد. رشد سالانۀ جمعیت این کشور ۲.۳ درصد است و حدود ۶۵ درصد از این تعداد تاجیک‌اند و بقیه ازبک، قرقیز و روس هستند. ۸۰ درصدشان مسلمانند و ۷۳ درصد از آنان در روستاها به‌سر می‌برند و زبان رسمی آنان تاجیکی است که خویشاوندی بسیار نزدیکی با زبان فارسی دارد و هردو وارث زبان و ادبیات مشترکی هستند. میانگین امید به زندگی در تاجیکستان ۶۹ سال است و ۹۹ درصد از بزرگسالان آن باسوادند. تاجیک‌های آریایی‌نژاد قدیمی‌ترین ساکنان سرزمین تاجیکستان‌اند و پیشینۀ سکونت آنان دست‌کم به قرن ۶پ‌م می‌رسد. در روزگار هخامنشیان بخشی از ساتراپ‌نشین شرقی امپراتوری ایران بود و با حملۀ اسکندر به ایران این منطقه نیز به‌تصرف اسکندر مقدونی و جانشینان او درآمد. مدتی نیز بخشی از دولت کوشانی بود. در قرن ۹م (۳ق) به اسلام گروید و سپس ضمیمۀ قلمرو سامانیان فارسی‌زبان شد. در قرن ۱۱م (۵ق) مورد تاخت و تاز ترکان آسیای مرکزی، و در قرن ۱۳م (۷ق) مغولان قرار گرفت. در زمان تیموریان بخشی از قلمرو آنان بود و سپس ضمیمۀ قلمرو ازبکان شد. در قرن ۱۷ به خان‌نشین بخارا و خوقند پیوست و در قرن ۱۹ به‌تصرف امپراتوری روسیۀ تزاری درآمد. پس از انقلاب اکتبر، در ۱۹۲۴ تحت عنوان جمهوری خودگردان شوروی سوسیالیستی تاجیکستان به یکی از جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی مبدل شد. با اعلام سیاست گلاسنوست و پروستروئیکای گورباچِف، زمزمه‌های آزادی‌خواهی و جدایی از اتحاد جماهیر شوروی آغاز شد و تاجیکستان در ۹ سپتامبر ۱۹۹۱ به استقلال کامل رسید و به عضویت جامعۀ کشورهای مستقل مشترک‌المنافع درآمد.