فلسفه اسلامی، تاریخ
فلسفۀ اسلامی، تاریخ
فلسفۀ اسلامی پس از نهضت ترجمه در قرن ۲ق آغاز به نشو و نما کرد. نهضت ترجمه در زمان خلافت عباسی آغاز شد. عباسیان استادان دانشگاه ایرانی جندی‌شاپور را به بغداد دعوت نمودند. این استادان به‌دلیل سابقه تدریس هفت تن از فلاسفه نوافلاطونی در آن دانشگاه، با فلسفه یونان آشنایی داشتند. به‌علاوه میراث فلسفۀ یونان از حوزۀ اسکندریه به انطاکیه و از آن‌جا به حَرّان انتقال یافت. در زمان خلافت معتضد عباسی استادان فلسفۀ حران به بغداد نقل مکان نمودند. در عهد خلافت هارون‌الرشید بیت‌الحکمه یا خزانة‌الحکمه تأسیس شد، این مرکز در زمان خلافت مأمون به شکوفایی رسید و متون علمی و فلسفی گوناگونی از زبان‌های یونانی، پهلوی، هندی و سریانی به عربی ترجمه شد. اسحاق بن حُنَین برخی از آثار ارسطو و شروح آن‌ها را ترجمه کرد. ابو بشیر متی بن یونس نیز ترجمه کتاب شعر ارسطو را برعهده گرفت. کتاب اثولوجیا را که قسمتی از تاسوعات افلوطین است، این ناعمه ترجمه نمود، اما این کتاب به اشتباه به ارسطو نسبت داده شد. در این دوره تمامی آثار ارسطو و برخی آثار افلاطون و افلوطین و نیز آثاری از شارحان ارسطو همچون شرح اسکندر افرودیسی ترجمه شد. نخستین فیلسوف جهان اسلام ابویوسف یعقوب بن اسحاق کِندی است، وی متولد حدود ۱۸۵ق در کوفه و متوفی حدود ۲۶۰ق در بغداد می‌باشد. رساله در خطاهای فیلسوفان، رسالۀ ماهیات پنج‌گانه (ماده، صورت، حرکت، مکان و زمان)، رساله‌ای در باب عقل، الفلسفة‌الاولی و رساله در تصنیف کتب ارسطو از آثار او است (← کِندی). فارابی و ابن سینا با نقد و گسترش آراء فلاسفۀ یونان، فلسفه مَشّاء را پایه‌گذاری کردند. فلسفۀ مشاء بهره‌مند از افکار افلاطون و به‌ویژه ارسطو بود، اما برخوردار از اندیشه‌های جدیدی نیز بود که توسعۀ آراء گذشتگان را در پی داشت. این نظام فلسفی از آن‌رو که وامدار ارسطو و شیوۀ برهانی او است، صورت استدلالی به‌خود گرفت. مبانی حکمت مشاء عبارت از اصل واقعیت مستقل از ذهن، مغایرت وجود و ماهیت، تقسیم وجود به واجب و ممکن و ممتنع، نظریه امکان ذاتی، وجوب علّی و معلولی، تقدم وجوب بر وجود، سنخیت علت و معلول، بطلان تسلسل علل، تقدم علت بر معلول، برهان وجوب و امکان (برهان سینوی) و اصل نظام متقن هستی می‌باشد. ابونصر محمد فارابی ملقب به معلم ثانی متولد ۲۶۰ق در روستای وسیج در نزدیکی فاراب ترکستان و متوفی به سال ۳۳۹ق در دمشق است. برخی از آثار مهم فلسفی او عبارت از احصاء‌العلوم، فصوص‌الحکم، رسالۀ اغراض مابعدالطبیعه، رسالۀ جمع بین رأی دو حکیم (در تبیین و رفع اختلاف میان آراء افلاطون و ارسطو) و مقاله فی معانی‌العقل است. او را از جهت تعدد و اهمیت آثارش در باب سیاست مهم‌ترین فیلسوف سیاسی اسلامی می‌دانند. حسین بن عبدالله بن سینا ملقب به شیخ‌الرئیس و حجةالحق متولد ۳۷۰ق در افشنه از روستاهای بخارا و متوفی به سال ۴۲۸ق در همدان است. وی آثار گرانبهایی در فلسفه همچون شفا، نجات، انصاف، و اشارات و تنبیهات نگاشته است. شفا کامل‌ترین مرجع در باب فلسفه مشاء به‌شمار می‌رود و انصاف به داوری میان افکار حکمای شرق و غرب می‌پردازد. ابوحامد محمد معروف به امام محمد غزالی و محمد بن عمر ملقب به امام فخر رازی از متکلمین اشعری بودند که با میراث فلسفه مشاء به مبارزه پرداخته و بسیاری از آراء فارابی و ابن سینا را معارض با وحی دانستند، اما بعدها برخی همچون خواجه نصیرالدین طوسی از فلسفۀ مشاء دفاع نمودند، در هر حال حملات اشاعره به حکمت مشاء موجب شد تا این نظام فلسفی در سرزمین‌های شرقی جهان اسلام به‌جز ایران تا حدودی از رونق بیفتد و به‌سوی اندلس در غرب سرزمین‌های اسلامی روی آورد. ابوالولید محمد بن احمد بن محمد بن رشد ملقب به ابن رشد از فلاسفۀ مغرب عالم اسلام و معتقد به حکمت مشاء است. وی متولد ۵۲۰ق در قرطبه و متوفی به سال ۵۹۵ق است. کتاب‌های تهافت‌التهافت (در رد تهافت‌الفلاسفه غزالی)، فصل‌المقال، تقریر ما بین‌الشریعةو الحکمة من الاتصال و الکشف عن مناهج‌الادلّة فی عقاید‌الملّه از آثار او است. شیخ شهاب‌الدین سهروردی ملقب به شیخ‌الاشراق متولد ۵۴۹ق در روستای سهرورد زنجان و متوفی به سال ۵۸۷ق در زندان حلب است. وی بنیان‌گذار حکمت اشراق است. آثار فلسفی او عبارت از تلویحات، مقاومات، مطارحات، و حکمة‌الاشراق می‌باشند. او در سه کتاب نخست به تبیین و نقد فلسفه مشاء با اتکا به مبانی خود مشاییان می‌پردازد و در کتاب چهارم مکتب نوین فلسفی خویش را معرفی می‌کند. این حکمت علاوه‌بر عقل و استدلال از سیر و سلوک قلبی بهره می‌گیرد، وی در تدوین فلسفۀ خویش از حکمت الهی یونان، حکمت مشاء، حکمت ایران باستان و تعالیم اسلامی یاری می‌جوید (← سهروردی). مفاهیم مهم حکمت اشراق عبارت از حقیقت واحد، تمثیل اشراق، جغرافیای عرفانی، آفرینش و اشراق، قاعده امکان اشرف، مراتب و ارتباط انوار، نظریه شناخت و تمایز میان علم حصولی و علم حضوری، تمییز بین معلوم بالذات و معلوم بالعرض، علم به نفس، اشراق نفس و مشرق اصغر و اکبر است. میر محمدباقر داماد حسینی استرآبادی ملقب به میرداماد متوفی به سال ۱۰۴۰ق و از استادان ملاصدرا است. جذوات، قبسات، الرّواشح‌السّماویه، تشریقات، مشرق‌الانوار، و افق‌المبین ازجمله آثار او است. او در بسیاری از مسائل فلسفی پیرو مشرب مشایی است اما از تأثیر آراء سهروردی بر کنار نیست. محمد بن ابراهیم قوامی شیرازی ملقب به صدرالدین و صدرالمتالهین و مشهور به ملاصدرا متولد ۹۷۹ق در شیراز و متوفی به سال ۱۰۵۰ق در بصره است. وی مؤسس حکمت متعالیه می‌باشد. کتاب اسفار، تعلیقات بر الهیات شفا، تعلیقات بر شرح حکمة‌الاشراق، شواهدالربوبیه، حکمت عرشیه، مبداء و معاد، مشاعر، رساله در حدوث عالم، رسالۀ حشر، رسالۀ سه اصل، مفاتیح‌الغیب، شرح اصول کافی، شرح هدایه، و اسرارالآیات از آثار او است. مباحث اصالت وجود، تشکیک وجود، فقر وجودی و حرکت جوهری از مبانی حکمت متعالیه هستند. ملا هادی سبزواری متوفی به ۱۲۸۹ق مهم‌ترین پیرو ملاصدرا و برجسته‌ترین فیلسوف ایرانی بعد از ملاصدرا می‌باشد. علامه سید محمدحسین طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ش) در فلسفه کتاب‌های بدایة‌الحکمه و نهایة‌الحکمه را نگاشت و کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم حاصل درس‌گفتارهای او است. وی ابداعاتی در فلسفۀ اسلامی ایجاد نمود که توضیح رابطه میان ادراکات حقیقی و اعتباری و تبیین عقلانی‌بودن اصل علیت از آن جمله‌اند. جهان اسلام فلاسفه متعدد دیگری نیز به‌خود دیده است که از آن جمله می‌توان ابوالحسن عامری، ابن مسکویه، ابن فاتک، ابن هندو، ابوالبرکات بغدادی، ابن سمره، ابن حزم قرطبی، ابن باجه سرقُسطه‌ای، ابن سید بَطَلیوسی، ابن طفیل وادی آشی، ابهری، ابن سبعین، کاتب قزوینی، رشید‌الدین فضل‌الله، قطب‌الدین رازی، صدرالدین دشتکی، میر فندرسکی، رجبعلی تبریزی، قاضی سعید قمی، شیخ احمد احسایی و جعفر کشفی را نام برد.
کتاب‌های تاریخ فلسفۀ اسلامی. دربارۀ تاریخ فلسفۀ اسلامی تاکنون آثار متعددی به رشتۀ تحریر درآمده که پاره‌ای از آن‌ها عبارت‌اند از ۱. تاریخ‌الحکما بیهقی مشهور به تتمۀ صوان‌الحکمه، دربردارندۀ زندگی ۱۰۹ نفر، ترجمه فارسی این اثر به‌نام درة‌الاخبار و لمعة‌الانوار شهرت دارد. ۲. نزهة‌الارواح و روضة‌الافراح شمس‌الدین شهرزوری، دربردارندۀ احوال ۳۶ نفر از حکمای یونان و روم و زردشت در ایران و بالاخره شرح حال ۷۸ نفر از حکمای اسلامی با رعایت ترتیب زمانی. این اثر توسط آقا ضیاء دری با نام کنزالحکمه ترجمه شده و بر آن استدراکی مشتمل‌بر یاد ۸ حکیم آمده است. ۳. تذکرةالحکما عبدالستار بن قاسم از فضلای عصر اکبرشاه، دربردارندۀ یاد حکمای روم، یونان و عصر اسلامی (خطی آستان قدس ۴۰۸۹). ۴. اخبارالعلما باخبارالحکما مشهور به تاریخ‌الحکما قفطی دربردارندۀ زندگی ۴۱۵ حکیم (فیلسوف و طبیب). ۵. محبوب‌القلوب، قطب‌الدین اشگوری لاهیجانی، دربردارندۀ ۳ جزء در شرح حال و آراء حکما قبل از اسلام، حکمای عصر اسلام و تاریخ ائمه اثنی‌عشر (ع). افزون بر کتاب‌های قدیمی فوق که به تاریخ فلسفه در ذیل شرح احوال فلاسفه اختصاص دارد، نگارش‌های امروزینی از تاریخ فلسفۀ اسلامی عرضه شده که مشهورترین آن‌ها عبارت‌اند از: ۱. تاریخ فلسفه در جهان اسلامی از حنا الفاخوری و خلیل الجر. این اثر با درآمدی دربارۀ فلسفه و مکتب‌های فلسفی به شاخصه‌های فلسفۀ شرق و غرب می‌پردازد و با گذری اجمالی بر جریان‌های فکری غرب به حوزۀ فلسفۀ اسلامی وارد می‌گردد و با معرفی فرقه‌های کلامی، فلسفی و عرفانی به عصر ترجمه و علوم دخیله نظر می‌افکند. درپی این مطالب، مؤلفان به مدخل فلسفۀ اسلامی در شرق و غرب اسلامی می‌پردازند و در طی مباحث آن از شرح آراء و احوال فلاسفه این دو منطقه گفت‌وگو می‌نمایند؛ پایان این اثر به شرح آراء و احوال ابن خلدون، به‌عنوان فیلسوف اجتماع و تاریخ اختصاص دارد. ۲. سیر فلسفه در جهان اسلام از ماجد فخری. این کتاب با شاخصۀ تحلیل تاریخ فلسفه اسلامی در ۱۲ فصل سامان یافته: میراث یونان و اسکندریه، منازعات سیاسی و مذهبی، آغاز نگارش منظم فلسفی، سیر تکامل مکتب نوافلاطونی اسلام، فلسفۀ نوفیثاغوری و همگانی شدن علوم فلسفی، انتشار فرهنگ فلسفی در قرن ۱۴م، مناسبات فلسفه با اصول عقاید، پیدایش و گسترش تصوف، میان‌پردۀ اندلسی و احیای حکمت مشاء، ابن رشد و دفاع از فلسفۀ ارسطو، مکاتب فلسفی بعد از ابن سینا، واپس‌گرایی کلامی و بازگشت به سنت و بالاخره گرایش‌های متجددان و معاصران. ۳. تاریخ فلسفه در اسلام، زیر نظر میان محمد شریف. این نگاشته مفصل دربردارنده ۸۱ مقاله در شرح مکاتب و جریان‌های فلسفی، و بیان آراء فیلسوفان است، و از آن‌رو که هر مقاله نگاشتۀ یکی از متخصصان آن بخش می‌باشد از اهمیت بسزایی برخوردار است. ۴. تاریخ فلسفۀ اسلامی، زیر نظر سید حسین نصر و الیور لی مَن. این نگاشتۀ مبسوط دربردارندۀ ۷۱ فصل در معرفی شاخصه‌های فلسفه در شرق و غرب اسلامی و شرح حال بزرگان فلسفه است. این اثر بسان نگاشتۀ قبل دارای نویسندگان صاحب‌نظر متعددی می‌باشد. محمدتقی دانش‌پژوه مقالۀ مفصلی با عنوان «سرگذشت و پندار و گفتار فیلسوفان نامور روزگار و تاریخ آن» در مقدمۀ ترجمۀ نزهة‌الارواح شهرزوری، تهران ۱۳۶۵ش، عرضه کرده و در آن به بحث تاریخ‌نگاری فلسفه پرداخته است.