تحقیق ماللهند
تَحقیق مالِلهِند
کتابی به عربی در عقاید دینی، آرای فلسفی، مردم‌شناسی و جغرافیای هند، نوشتۀ ابوریحان بیرونی (۳۶۳ـ۴۴۰ق). این کتاب که مهم‌ترین اثر بیرونی و نیز نخستین و معتبرترین تألیف در هندشناسی محسوب می‌شود، شامل یک مقدمه و ۸۰ باب است: مقدمۀ آن شرحی است در علل روایات نادرست، نقد آرای مسلمانان دربارۀ دیگر ادیان، سبب تألیف کتاب و روش توصیفی مؤلف. باب اول، پیش‌درآمدی است بر روش تحقیق در علوم و معارف هندی و دشواری‌های آن و علل بیگانه‌ماندن مسلمانان از حکمت و دانش‌های هندوان که از نظر بیرونی به‌علت مباینت افکار، اعتقادات، آداب و رسوم این دو مردم است. باب‌های دو تا سیزده دربارۀ دین و فلسفه هندی؛ باب‌های چهارده تا ۶۲ به دانش‌های هندی، باب ۶۳ تا ۷۷ به آداب و رسوم طبقات چهارگانه هند؛ و سه باب آخر دربارۀ نجوم هندی است. ارزش کتاب بدان روست که مؤلف، اطلاعات خود را نه به نقل از منابع اسلامی گذشته، بلکه با مطالعۀ مستقیم آثار معتبر هندی در زمینه‌های گوناگون و مشاهدۀ عالمانه جامعۀ هند و گفت‌وگو با صاحب‌نظران حوزه‌های مختلف فراهم آورد. بدین‌منظور، او زبان سانسکریت آموخت و مدت سیزده سال در مناطق غربی هند زندگی کرد. بیرونی با آگاهی از پیوند استوار فکر و زبان و با توجه به این‌که قالب‌های لفظی و فکری هندویی و اسلامی به دو عالم فرهنگی متفاوت تعلق دارند، تنها در صورتی به‌جای اصطلاحات هندی، معادل‌های عربی نهاده که آن دو، از لحاظ معنا کاملاً یکسان بوده‌اند، در غیر آن صورت، همان اصطلاح هندی را به‌کار برده است. بیرونی، گذشته از منابع یونانی، از منابع زردشتی، مسیحی، مانوی و در موارد معدودی، از آثار صوفیه نیز استفاده کرده است. پس از بیرونی در جهان اسلام هیچ‌کس روش علمی او را در تحقیق ماللهند و دیگر آثارش دنبال نکرد. ادوارد زاخاو، این کتاب را تصحیح و با مقدمه‌ای جامع به‌چاپ رساند (لندن، ۱۸۸۸/ ۱۸۸۷) و پس از آن به انگلیسی (لندن، ۱۹۱۰) و سپس به آلمانی ترجمه کرد. علاوه بر آن به روسی، هندی، اردو، مالایی و بنگالی نیز ترجمه شده است. اکبر داناسرشت (تهران، ۱۳۲۱ش)، منوچهر صدوقی سها (تهران، ۱۳۶۲ش) و غلامرضا اعوانی (تهران، ۱۳۷۵ش) بخش‌هایی از این کتاب را به فارسی ترجمه کرده‌اند.