تفسیر
تفسیر
علم شرح و تبیین آیات قرآن که از روزگار نزول وحی با شخص پیامبر آغاز شده و پس از رحلت آن حضرت، بتدریج بسط و تنوع یافته و گرایش‌ها و روش‌های مختلف در این حوزه پدید آمده است. علاوه بر فراهم آمدن آثار فراوان تفسیری به عربی و فارسی و سایر زبان‌ها، در طول چهارده قرن، مبانی و قواعد تفسیر نیز از دیرباز تدوین گردیده و به استقلال یا در مقدمه تفاسیر عرضه شده است. تفسیر در لغت به‌معنای ایضاح و تبیین است و در اصطلاح عام به شرح و توضیح کتاب‌های علمی و ادبی و فلسفی اطلاق می‌شود، اما به دلیل کثرت استعمال تفسیر در بیان معانی الفاظ و عبارات قرآن، این واژه، به تنهایی و بدون ذکر قرینه، در عرف دانشمندان اسلامی و همه مسلمانان بر تفسیر قرآن دلالت می‌کند. واژه تفسیر تنها یک‌بار در قرآن (فرقان: ۳۳) به‌کار رفته است که در آن خطاب به پیامبر اکرم(ص) گفته شده که مشرکان مکه، در مقام ایراد و بهانه‌آوری نسبت به رسالت پیامبر اسلام و قرآن به هر مَثلی دست می‌یازند، و خدا در برابر آنان پاسخی می‌آورد که هم حق است هم مطلب را به بهترین وجه (اَحسن تفسیراً) ارائه می‌کند. می‌توان گفت تفسیر تلاشی است که مفسر برای استنباط معنا و مراد از الفاظ قرآن صورت می‌دهد، از این‌رو، برخی گفته‌اند که میدان علم تفسیر جایی است که ابهامی در کلام باشد و مفسر با سعی و اجتهاد، پنهان یا پیچیده بودن را از آن بزداید. مهم‌ترین شرایط و آداب تفسیر از دید صاحب‌نظران عبارت است از فراگرفتن علوم مورد نیاز در تفسیر و استفاده از منابع معتبر و رعایت قواعد تفسیر. مهم‌ترین دانش‌هایی که مفسر بدان‌ها نیاز دارد، بدین قرارند: علوم ادبی، شامل لغت، صرف و نحو، معانی، بیان و بدیع؛ علوم قرآنی، شامل قرائات و شناخت ناسخ و منسوخ و اسباب نزول؛ علوم حدیث، شامل درایه و رجال؛ علوم دیگری نظیر اصول فقه، فقه، کلام و نیز علم موهبت. تفسیر قرآن بدون رعایت اصول ذکر شده و فراگرفتن علوم مورد نیاز، از مهم‌ترین مصادیق تفسیر به رأی دانسته شده است و روایات نکوهش‌کننده‌ای درباره آن هم از طریق شیعه هم از طریق اهل سنّت، وارد شده است. مورخان آغاز تفسیر قرآن را دوران صدر اسلام و به گونه‌ای دقیق‌تر دوره شخص پیامبر می‌دانند. ده تن از صحابیان مشهور نیز در عداد مفسران قرآن ذکر شده‌اند که عبارت‌اند از خلفای چهارگانه، عبدالله بن مسعود، عبدالله بن عباس، اُبیّ بن کعب، زید بن ثابت، أبوموسی أشعری و عبدالله بن زبیر. تفسیر در دوره صحابه شاخه‌ای از دانش حدیث بود و از محدوده نقل و روایت تجاوز نمی‌کرد. از سرآمدان تفسیر در میان تابعین به مجاهد بن جَبْر مکی (متوفی ۱۰۴)، عطاء بن ابی رَباح (متوفی ۱۱۴)، سعید بن جُبَیْر (متوفی ۹۵)، عِکْرِمَه مولی بن عباس (متوفی ۱۰۵)، ابوالعالیه رُفَیع بن مهران ریاحی (متوفی ۹۳)، محمد بن کعب قُرَظی (متوفی ۱۰۸)، حسن بصری (متوفی ۱۱۰)، قتادة بن دِعامه سدوسی (متوفی ۱۱۸) اشاره شده است. در قرآن آیات متعددی وجود دارد که وظیفه پیامبر را نه تنها ابلاغ وحی، بلکه تفسیر و تبیین و تعلیم آن دانسته است. امامان شیعه نیز مطالبی در تفسیر قرآن گفته‌اند که در آثار اصحاب و شاگردانشان به صورت مدوّن یا ضمن مباحث دیگر درج شده است. براساس آیه ۴۴ سوره نحل، تبیین قرآن وظیفه پیامبر اکرم(ص) و پس از رحلت ایشان، طبق حدیث متواتر ثقلین، برعهده اهل بیت آن حضرت است. به اعتقاد شیعیان، پیامبر بر مرجعیت دینی و علمی اهل بیت خود تصریح کرده و تمسک به آنان را لازم شمرده است. مکاتب و روش‌های تفسیر قرآن چندین گونه است ازجمله: تفسیر مأثور، گونه‌ای از تفسیر قرآن که مبتنی بر احادیث منقول از پیامبر و مطالب صحابه ـ و بنابر قولی تابعین ـ است و نیز روشی تفسیری در میان امامیه که مبتنی بر احادیث تفسیری پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت علیهم‌السلام است. تفسیر ادبی، تفسیری مشتمل بر مباحث زبانی و ادبی قرآن، مانند لغت، اِعراب و بلاغت. بسیاری از دانشمندان و مؤلفان علوم قرآنی، تسلط بر علوم ادبی، همچون لغت و صرف و نحو و اشتقاق و علوم بلاغی را لازمۀ کار مفسر دانسته‌اند. تفسیر فقهی، یکی از گرایش‌های تفسیری قرآن است که به تفکیک و دسته‌بندی و تحلیل و تفسیر آیاتی می‌پردازد که با احکام فقهی ارتباط می‌یابد. تفسیر عقلی‌ـ‌کلامی هم یکی دیگر از گرایش‌های تفسیری است که در آن مفسر در تفسیر آیات به جای اتکا به روایات به اجتهاد و رأی خود اتکا می‌کند و با بهره‌گیری از کلام و فلسفه به تفسیر آیات و احیاناً به اثبات دیدگاه‌های کلامی خود یا رد آرای کلامی مخالفان خود می‌پردازد. تفسیر عرفانی مبتنی بر تأویل ظاهر الفاظ قرآن است. این نوع تفسیر ریشه در نوعی تلقی از قرآن دارد که براساس آن در ورای ظاهر الفاظ، بطن یا بطونی هست که کشف و شهود عرفانی از اسرار آن پرده برمی‌دارد. این نوع مواجهه با قرآن، با تفسیر به معنای مصطلح آن، که مبتنی بر قواعد ویژه‌ای است، تفاوت دارد. تفسیر علمی، که در آن مفسر می‌کوشد بین آیات قرآن و یافته‌های علم تجربی ارتباطی بیابد و به شرح آن بپردازد. در این دانشنامه، تفاسیر مهم فارسی و عربی ذیل نام آن‌ها معرفی شده‌اند.