تمدن
تمدّن (civilization)
جامعۀ انسانی که به سطح بالایی از توسعه و تقسیم کار ساختارمند اجتماعی رسیده باشد. نخستین تمدن‌ها در جهان باستان از دوران متأخر نوسنگی[۱] و جوامع کشاورز آن در خاورمیانه (سومر در۳۵۰۰پ‌م، مصر در ۳۰۰۰پ‌م)، سند (در۲۵۰۰پ‌م) و چین (در۲۲۰۰پ‌م) آغاز شدند. در دنیای جدید نیز جماعت‌های متمدن در مناطقی چون امریکای میانه (تمدن اولمِک[۲] در ۱۲۰۰پ‌م) و پرو (تمدن چاوین[۳] در ۸۰۰پ‌م) ظاهر شدند. در انسان‌شناسی، تمدن به‌مثابۀ مرحله‌ای اجتماعی ـ سیاسی پیشرفتۀ تطور فرهنگی تعریف می‌شود که در آن با حکومتی متمرکز (در شهری که مرکز تشریفات است و یا در منطقه‌ای گسترده‌تر که نام دولت به‌خود می‌گیرد) روبه‌رو هستیم. این حکومت، با برداشت مازاد تولید به‌صورت مالیات و با اعمال قوانین خاصی، کشاورزی و گاهی تجارت را مدیریت می‌کند. کسانی که مستقیماً در تولید غذا دخالت ندارند، بدل به متخصصانی می‌شوند که حکومت را در دست دارند، مناسک دینی را اجرا می‌کنند، مالیات‌ها را تحمیل و وصول می‌کنند، وقایع گذشته و حال را به‌ثبت می‌رسانند و عملیات بزرگ عمرانی (هم‌چون نظام‌های آبیاری مصنوعی، جاده‌سازی، پل‌سازی، ساختمان‌سازی و ساخت مقبره‌ها) را برعهده دارند و شیوه‌های متداول و سنت‌های جامعه را تبیین می‌کنند و به آن‌ها شکل می‌دهند. این نهادها بر پایۀ استفاده از اوقات فراغت برای رشد و شکوفایی توانایی‌هایی چون نوشتن، ریاضیات، علوم، مهندسی، فلسفه و هنرها قرار دارند. بازمانده‌های باستان‌شناختی شهرها و مراکز آیینی معمولاً از وجود دولت‌های متمدن، با تمام نشانه‌های جذاب آن‌ها به‌شکل و محتوا، حکایت می‌کنند.