توحید
توحید (monotheism)
(یا: یگانه‌پرستی؛ یکتاپرستی) اعتقاد به وجودِ خدایی واحد، در مقابل چندخدایی. یهودیت، مسیحیت، و اسلام ادیان توحیدی‌اند. توحید اصلی‌ترین تعلیم اعتقادی اسلام است و در طول تاریخ اندیشۀ اسلامی، از منظرهای گوناگون مورد بحث قرار گرفته است. در احادیث معصومین (ع) به‌ویژه تعالیم امام علی (ع) مباحث بسیار دقیق در این زمینه وجود دارد. بر این اساس، مراد از وحدت خداوند، وحدت عددی نیست بلکه، همچنان که ملاصدرا در حکمت متعالیۀ خود گفته است، وحدت حقۀ حقیقیه است و مراد از آن این است که وجود نامتناهی تعدد بردار نیست. واژۀ توحید در قرآن به‌کار نرفته، اما پاره‌ای از واژگان هم‌خانوادۀ آن، مانند «احد»، فقط در حق خداوند به‌کار رفته است. قرآن با طرح مسئلۀ توحید در فضای بت‌پرستی زمان ظهور اسلام، آیین توحیدی و سنّت ابراهیمی را احیا کرد و آن را سنگ بنای جهان‌بینی خود قرار داد. قرآن کریم همه گناهان، جز شرک را که نقطۀ مقابل توحید است، مشمول غفران الهی می‌داند (نساء، ۴۸، ۱۱۶). از دیدگاه سیاسی، باور به توحید در دعوت پیامبر اسلام، اعراب را از درگیری‌ها و جنگ و جدل‌های ناشی از اعتقادات چندخدایی رهاند و اختلافات ناشی از فاصله طبقاتی و تبعیضات نژادی را منافی با اصل اساسی توحید اعلام کرد. شعار کلیدی اسلام، لا اله الّا الله، بر اصلِ توحید دلالت دارد. البته، تصوری که از الله و یگانگی او در قرآن به دست داده شده است، نه فقط با تصوراتِ بومی اعراب بت‌پرست منافات دارد، بلکه حتی در سطحی بسیار والاتر از چیزی است که در ادیان توحیدی پیش از اسلام وجود دارد. الله در اسلام چهار ویژگی اصلی دارد: نفی هر الهۀ دیگر، نفی تثلیث، نفی فرزند داشتن خداوند، و نفی تجسم‌پذیری او. خداوند، از منظر قرآن، هم خالق جهان است و مدبّر آن و بازگشت همۀ امور به سوی است. اصل توحید چون روحی در کالبد همۀ اجزا قرآن و آموزه‌های گونه‌گون آن جاری است به گونه‌ای که همه تعالیم قرآنی را در نهایت قابل تحویل به این اصل اساسی دانسته‌اند؛ گویی توحید ریشه‌ای است که درخت تناور اسلام و قرآن از آن مایه و حیات می‌گیرد. در کلام اسلامی، توحید به نظری و عملی تقسیم شده است. توحید نظری نیز به اقسامی چون ذاتی، صفاتی و افعالی تقسیم شده است. توحید عملی را توحید عبادی یا توحید در پرستش نیز می‌نامند. فلاسفه و متکلمین اسلامی براهینی را در اثبات وحدت ذات حق اقامه کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به استدلال از طریق وحدت جهان، برهان تمانع، برهان فرجه و برهانی که صدرالمتألهین بر مبنای اصول فلسفی خود اقامه کرده اشاره کرد. عارفان مسلمان، شهادت به توحید را «توحید عوام» و ندیدن غیر در کنار حضرت حق را «توحید خواص» نامیده‌اند.