توسعه

توسعه (development)
در علوم اجتماعی، دستیابی یک جامعه به روش‌ها و فنّاوری صنعتی. بر مبنای این تعریف، کشورهای جهان اول (کشورهای سرمایه‌داری غربی) و جهان دوم (کشورهای کمونیست شرقی) را «توسعه‌یافته» و کشورهای فقیرتر و کشورهای عضو جنبش عدم تعهد در جهان سوم را «در حال توسعه» یا «توسعه‌نایافته» می‌نامند. اصطلاحاتی چون جهان اول و دوم و سوم در اواخر دهۀ ۱۹۸۰، با پایان‌یافتن جنگِ سرد، معنای سیاسی خود را ازدست دادند. امروزه، در بسیاری از مطالعاتِ مربوط به توسعه، کشورهای جهان سوم را «کشورهای جنوب» و کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی را «کشورهای شمال» می‌نامند، زیرا بیشتر کشورهای جهان سوم در نیمکرۀ جنوبی و بیشتر کشورهای صنعتی در نیمکرۀ شمالی واقع‌اند. اصطلاحاتِ «کشورهای با توسعۀ اقتصادی بیشتر» و «کشورهای کمتر توسعه‌یافته»‌ نیز اکنون به‌کار برده می‌شود. از دهۀ ۱۹۶۰ آگاهی‌های هرچه بیشتری درخصوصِ تأثیراتِ مضرّ اقدامات انسانی بر محیط زیست طبیعی به‌دست آمده است و فرضِ سودمندیِ‌ توسعۀ‌ صنعتی در معرض سؤال قرار گرفته است. امروزه در بسیاری از دانشگاه‌ها گروه‌های مطالعات توسعه ایجاد شده‌اند که به بررسی مسائل نظریِ مرتبط با راه‌حل‌های عملی برای رفعِ مشکلات جهان سوم می‌پردازند. این کشورها با تعارضاتی میانِ نیازشان به توسعۀ اقتصادی و پیامدهای زیست‌محیطی ناشی از آن مواجه‌اند. بیشتر کشورهای در حال توسعه جمعیت‌ روبه افزایشی دارند که عمدتاً ناشی از روند کاهندۀ میزانِ مرگ‌ومیر و باقی‌ماندنِ‌ میزانِ باروری در سطحی بالاست؛ این امر موجب می‌شود که فشاری فزاینده بر منابع کمیاب در این جوامع وارد آید. کشورهای جهان سوم امیدوارند که از طریقِ توسعۀ پایدار و به کمک فناوریِ متناسب با نیازها و منابع محلی‌شان، مشکلات خود را رفع کنند. «بانک جهانی» و دیگر سازمان‌های بین‌المللی، سرمایۀ لازم برای توسعۀ این کشورها را تأمین می‌کنند. حدود سه‌چهارم از جمعیت جهان در کشورهای در حال توسعه به‌سر می‌برند. این کشورها فقیرترین کشورهای جهان‌اند و اکثراً در افریقا، آسیا، و امریکای جنوبی واقع‌اند. اگرچه بسیاری از این کشورها از ذخایر طبیعی غنی برخوردارند، اقتصادشان بر پایۀ کشاورزی است و تعداد اندکی از آن‌ها توسعۀ صنعتی مقبولی یافته‌اند. سطح زندگی نیز در بیشتر آن‌ها بسیار پایین است. چنین کشورهایی معمولاً با کمبود مواد غذایی و منابع انرژی مواجه‌اند و تولید ناخالص داخلی پایینی دارند. در این کشورها سرمایۀ ثابت، نظیر کارخانه‌ها و ماشین‌آلات، ناکافی است و سرمایۀ اجتماعی، نظیر نظام‌های آموزشی و بهداشتی، نیز نامطلوب است و حکومت‌ها از ثبات سیاسی چندانی برخوردار نیستند. بهره‌وری را عواملی چون قحطی، بیماری، بی‌سوادی، و تجهیزاتِ نامناسب در این جوامع محدود کرده‌اند. بیشتر جمعیتِ‌ آن‌ها در روستاها زندگی می‌کنند و به‌طرز مخاطره‌آمیزی به یک یا دو محصولِ اصلی وابسته‌اند. اگر این محصولات به‌ثمر نرسند، مردم در این جوامع به مصایبی چند گرفتار می‌شوند. در کشورهای غنی، سازمان‌ها و برنامه‌هایی برای کمک به رفع فقر در کشورهای در حال توسعه پدید آمده است که «برنامۀ توسعۀ سازمان ملل» (۱۹۵۱) برای کمک به توسعۀ کشورهای جهان سوم ازجملۀ آن‌هاست. این برنامه مشوقِ سرمایه‌گذاری در طرح‌هایی است که هدفِ آن‌ها رفعِ مشکلاتِ زیست‌محیطی و پیشبردِ توسعۀ پایدار در کشورهای جهان سوم است. با این‌که مشکلِ فقر در این جوامع بسیار گسترده است، اما تلاش برای دستیابی به راه‌‌حل‌هایی برای رفع آن به‌کندی صورت می‌گیرد. جهانِ سوم مشتمل بر ۱۲۰ کشور است و تقریباً همۀ آن‌ها با ازدیاد جمعیت مواجه‌اند و برخی از آن‌ها، به‌ویژه در افریقا، روز‌به‌روز فقیرتر می‌شوند. بسیاری از کشورهای در حال توسعه در گذشته مستعمرۀ کشورهای اروپای غربی بوده‌اند. امروزه کشورهای صنعتی و کشورهای در حال توسعه متقابلاً به یکدیگر وابسته‌اند. بسیاری از کشورهای در حال توسعه صادرکنندۀ مواد خام به کشورهای صنعتی‌اند و درعوض کالاهای ساخته‌شدۀ آن‌ها را وارد می‌کنند. اما تعارضاتی هم میان کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه درخصوص مسائل زیست‌محیطی در سطح جهان وجود دارد. مثلاً کاهشِ بهره‌برداری از جنگل‌های استوایی یا کاهش استفاده از کلروفلوئوروکربن‌ها در نظر کشورهای توسعه‌یافته برای کنترل، امری ضروری انگاشته می‌شود، اما ازجملۀ موانعِ توسعۀ اقتصادی در کشورهای در حال توسعه به‌شمار می‌رود. تفاوت عظیمی که در وضعیت رفاهی کودکان در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه وجود دارد از شاخص‌های اصلی تفاوتِ سطح زندگی در این دو گروه از کشورهاست. یکی از شاخص‌های اصلی که یونیسف برای اندازه‌گیری سعادت‌ و رفاه کودکان از آن بهره می‌برد میزانِ مرگ‌ومیرِ کودکانِ زیر پنج سال است (تعداد کودکانی که از هر ۱۰۰۰نفری که زنده متولد می‌شوند در کمتر از ۵ سالگی می‌میرند). در ۱۹۹۰، در کشورهای توسعه‌یافته‌ای نظیر آلمان و ژاپن و امریکا، این میزان کمتر از ۱۰ نفر بود و در برخی کشورهای افریقایی بیش از ۳۰۰ تن. تفاوتی که این دو گروه از کشورها در شاخص‌های مربوط به زنان دارند، ناشی از تفاوت نگرش‌های فرهنگی و اجتماعی رایج در آن‌هاست. امیدِ زندگی دختری که در کشوری غنی و توسعه‌یافته متولد شود ۸۱ سال است؛ شرایط تضمین‌شده برای او عبارت‌اند از غذای کافی، امکانات بهداشتی و مراقبت‌های پزشکی پیشرفته، و نیز برخورداری از فرصت‌های برابر در زمینه‌های گوناگون ازجمله کیفیت بالای آموزش و پرورش. در مقابل، امیدِ زندگی دختری که در کشوری فقیر و در حال توسعه متولد می‌شود ۴۳ سال است، با احتمال‌ِ‌ بسیار زیاد در زمینۀ ابتلا به سوء تغذیه در دوران کودکی، برخورداری از حداقلِ مراقبت پزشکی و ۲۵ درصد احتمالِ سوادآموزی. دختران دوسوم از ۳۰۰میلیون کودکی را تشکیل می‌دهند که در کشورهای در حال توسعه از رفتن به مدرسه محروم‌اند. بسیاری از آنان از ۵ سالگی به کارهای خانگیِ بدون دستمزد گمارده می‌شوند، برای کمک به تأمین درآمد خانوادۀ خود مجبور به کارکردن بوده، و یا چون برده فروخته می‌شوند. در نیمۀ دوم قرن ۲۰، این کشورهای در حال توسعه درخصوص مسائل و مشکلات اقتصادی خود بیش از پیش آگاهی یافته‌اند. این کشورها خواستار توزیع عادلانه‌تر کمک‌های مالی بین‌المللی و عقدِ توافق‌نامه‌های تجاری مطلوب با کشورهای صنعتی شده‌اند. در نظر مردم این کشورها در این دوره، تفاوت‌های اقتصادی میان کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه مهم‌تر از تفاوت‌های سیاسی آن‌ها به‌شمار می‌رود. در دهۀ ۱۹۶۰، کشورهای جهان سوم برای تأمین منافع خویش به سازمان ملل متوسل شدند. این کشورها در حال حاضر در مجمع عمومی سازمان ملل حایز اکثریت آرا هستند.

---