تولتک
تولْتِک (Toltec)
به‌معنای «سازنده» از قبایل قدیمی سرخ‌پوستان امریکا. بر بیشتر خاک مکزیک و امریکای مرکزی در قرن‌های ۱۰ تا ۱۲م حکومت کرد، و مرکز سیاسی و مذهبی آن تولا[۱] یا تولان[۲]، شمال شرقی مکزیکوسیتی، بود. آنان شهر قدیمی مایایی چیچن ایتسا[۳] را نیز در یوکاتان[۴] تصرف کردند و توسعه دادند. پس از سقوط تولتک‌ها، آزتکها بر بیشتر قلمرو سابق آنان، به استثنای مناطق تحت تصرف مایاها، چیره شدند. آزتک[۵]ها و مایاها نمونه‌های بسیاری از معماری، آثار تاریخی، و هنری پیش از کریستوف کلمب را به این اقوام نیمه‌افسانه‌ای نسبت داده‌اند، همچون اهرام آفتاب و ماه، و معبد کتسالکوئاتل[۶]، خدای مار، در تئوتیئوآکان[۷]. اصل و منشأ تولتک‌ها نامعلوم است، اما گفته می‌شود که پس از زوال تئوتیئوآکان (ح ۷۰۰م) از شمال به دشت مکزیک مهاجرت و بر مایاها غلبه کردند. آنان اقوام بومی حوزۀ مکزیک را مطیع خود و پایتخت‌شان را با نام آنائوئاک[۸] ـ به معنای «کنار آب» ـ به‌علت دریاچه‌های بسیار آن، برپا کردند. در سال‌های ۹۰۰ تا ۱۱۰۰ تولتک‌ها به اوج اقتدار و شکوه خود رسیدند، بسیاری از سرزمین‌های مجاور را تصرف کردند و امپراتوری خود را از شمال تا مدار رأس‌السرطان و از جنوب به مرز جنوبی گواتمالا گسترش دادند. بر طبق روایات، روحانی ـ پادشاه افسانه‌ای تولتک با نام کتسالکوئاتل یا کوکولکان[۹] (به‌معنای مار پردار)، که (ح ۱۰۰۰م) از تولا اخراج شده بود، به دولت ـ شهرهای مایا هجوم برد، و آنان را وادار کرد به جنگ‌های خونین پایان دهند و حکومت او را بپذیرند. این افسانه به پرستش کتسالکوئاتل، خدای مار، تولتک‌ها مربوط است که تسکاتلیپوکا[۱۰]، خدای شب، او را از تولا اخراج کرد و در دریای شرقی ناپدید شد. با زوال قدرت تولتک‌ها، مایاها بار دیگر کشمکش‌های متقابل را از سر گرفتند که به متروکه‌شدن مراکز مذهبی در شمال غربی یوکاتان انجامید.