تک سنگ
تَک‌سنگ (monolith)
یا مونولیت، متشکل از دو واژۀ یونانی monos بهمعنی یگانه و lithos بهمعنی سنگ. سنگ یا ستون یکپارچۀ منفردی که معمولاً به حالت ایستاده و با ابعادی بزرگ بهمنزلۀ نوعی بنای یادبود بهکار برده می‌شود. برخی از آن‌ها پدیده‌های طبیعی‌اند، ازجمله باکستون[۱] در جنگل دین[۲]، واقع در انگلستان. برخی دیگر از تک‌سنگ‌ها را می‌توان از معدن استخراج و در جای دیگر نصب کرد، سطح‌شان را صیقل داد، یا روی آن‌ها کنده‌کاری کرد. تک‌سنگ‌های مصر متعلق به حدود ۳۰۰۰پ‌م تک‌ستون‌هایی هرمی[۳]اند. تک‌سنگ‌ها در حوزۀ وسیعی، ازجمله اروپا، امریکای جنوبی، افریقای شمالی، و خاورمیانه پراکنده‌اند و گذشته از نقشی که در شعائر و مراسم یادبود داشته‌اند، در تمدن‌های آزتک‌ها[۴]، مصریان، و کلدانیان[۵] (اقوام باستانی بخش جنوبی بابِل[۶]) بهمنزلۀ ساعت آفتابی[۷] و تقویم بهکار برده می‌شدند. در باستان‌شناسیِ چشم‌انداز[۸]، تک‌سنگ‌ها در زمینه‌ای وسیع‌تر، و احتمالاً بهمنزلۀ نشانه‌های مرزی، تعبیر و تفسیر می‌شوند. بزرگ‌ترین سنگ تراشیده، با وزن تقریبی ۱۵۰۰ تُن، در بعلبک[۹]، شهر باستانی لبنان، برپا شده است. تک‌سنگ‌های چشمگیر متعددی در امریکای جنوبی یافت شده است. استفاده از تک‌سنگ‌های بسیار بزرگ در معماری پیش از اینکاها[۱۰] و نیز در معماری اینکاهای پرو از قرن ۱۲م معمول بود. نمونۀ موجود در کوسکو[۱۱]، پایتخت امپراتوری اینکا[۱۲]، ۸ متر طول، ۴.۵ متر عرض و ۳.۵ متر ضخامت دارد. ستون‌های عظیمی نیز در میان ویرانه‌های میتلا[۱۳]، واقع در مکزیک، یافت شده‌اند. خورسنگ[۱۴] آزتکی (موزۀ ملی[۱۵]، مکزیکوسیتی[۱۶]) تک‌سنگ مستدیر زیبا و حجیمی از بازالت تراشیده[۱۷] به قطر ۳.۵ متر است که هم بهمنزلۀ ساعت آفتابی و هم بهمنزلۀ تقویم بهکار می‌آمد. نقش‌های جانورانی که بر روی آن کنده‌کاری شده‌اند این نظر را برانگیخته‌اند که دستگاه گاه‌شماری این خورسنگ با اخترشناسی چینی و هندی پیوند دارد. میل‌سنگ‌ها[۱۸] تک‌سنگ‌هایی مربوط به اواخر دورۀ نوسنگی و اوایل عصر مفرغ[۱۹]اند که در بخش شمال غربی اروپا یافت می‌شوند. تک‌سنگ‌های ماقبل تاریخی متعددی در منطقۀ کوهستانی جزایر انگلستان یافت شده‌اند که قدمت بسیاری از آن‌ها به عصر مفرغ می‌رسد. برخی از آن‌ها فقط سنگ‌های باقی‌مانده از کلان‌سنگ‌هایند. نمونه‌های ویلزی این نوع سنگ‌ها با حروف الفبای آگم[۲۰] (الفبای قدیم سلتی یا الفبای پیکت[۲۱]) یا حروف لاتینی حکاکی شده‌اند. پرستش تک‌سنگ‌ها در دورۀ مسیحی در اروپا ادامه داشت.