تیسفون، شهر
تیسْفون، شهر
(به یونانی کتیسفون) شهری بر ساحل دجله، در نزدیکی بغداد امروزی، پایتخت زمستانی شاهان اشکانی و ساسانی. پس از آن‌که بین‌النهرین به قلمرو اشکانیان افزوده شد، در ۵۱ پ‌م پاکُر پسر ارد شاهنشاه اشکانی، در آن سوی دجله و در مقابل شهر سلوکیه اردوگاه لشکریانش را برپا کرد و ترجیح داد که در شهر یونانی سلوکیه مستقر نشود؛ این اردوگاه نظامی سنگ بنای شهر تیسفون شد. در قرن اول پ‌م تیسفون توسعه یافت و جای صد دروازه یا هکاتوم پیلوس را گرفت. تیسفون پارتی بر خلاف لبانا، هاترا، سلوکیه، و دورا شهری تجاری نبود و بیشتر مرکز اداری منطقه به‌شمار می‌رفت. در دوران ساسانیان، با توسعۀ تیسفون، این شهر مرکز چهار شهر تیسفون، سلوکیه، به‌اردشیر (وه‌اردشیر) و به‌انطاکیه خسرو (وه انیتوک خسرو) در حاشیۀ رود دجله شد که به همۀ آن‌ها شهرستان می‌گفتند؛ بر همین اساس، اعراب آن‌جا را مداین نام‌گذاری کردند. در ۱۱۵م ترایانوس، امپراتور روم، تیسفون را اشغال کرد؛ اما سپاهیان خسرو اشکانی (۱۱۰ـ۱۲۷/۱۲۸م) آن‌جا را در ۱۱۷م آزاد کردند. در سال‌های ۱۶۳ و ۱۹۸م تیسفون دوباره اشغال شد، اما رومیان به‌ناچار عقب‌نشینی کردند. در ۲۴۴م شاپور اول سپاه روم را در کنار باروهای تیسفون درهم کوبید. در ۳۵۹م تیسفون شاهد پیروزی شاپور دوم بر یولیانوس مرتد شد. در ۶۳۶م پس از جنگ قادسیه و هزیمت سپاه یزدگرد سوم، شاه ساسانی، درهای مداین به آسانی به روی سپاه عرب گشوده شد؛ اما این فرجام مداین نبود. سعد بن وقاص مسجدی در آن ساخت که نخستین مسجد در عراق بود. مداین از شهرهای مهم دوران امویان باقی ماند تا آن‌که در دوران عباسیان، با آغاز احداث شهر جدید بغداد، مداین رونق خود را از دست داد و حتی از مصالح آن‌جا برای ساخت و توسعه بغداد، ازجمله قصرالتاج مکتفی، خلیفه عباسی، استفاده کردند. حکیم خاقانی شروانی چکامه‌ای بلند در سوگ تیسفون و طاق کسری سروده است. طاق کسری یا ایوان کسری یا ایوان مداین یا تالار خسرو، نگین تیسفون است. نخستین کاوش‌ها را در سال‌های ۱۹۰۳ تا ۱۹۱۱ ارنست هرتسفلد در تیسفون انجام داده است. قبر سلمان پارسی و حذیفۀ بن نعمان در اطراف طاق کسرا است. نیز ← ایوان_مداین؛ مداین