ثقفی، خاندان
ثَقفی، خاندان
خاندانی از اطبای مشهور در دورۀ قاجاریه. حاج میرزا عبدالباقی ثقفی حکیم‌باشی ( ـ۱۲۷۷ش)، معروف به اعتضادالاطباء، بزرگ این خاندان بود. او از طبیبان دورۀ ناصری و مظفری بود و نسبش را به ابوعبید ثقفی، سردار مشهور عرب در جنگ با ایرانیان و پدر مختار ثقفی، می‌رساند. او پس از طی مقدمات و خواندن قانون ابن سینا به معالجه پرداخت. استاد او حاج میرزا سید اسدالله بود. او پس از استادش، شخصاً مکتبی تهیه کرد. حاشیۀ قانون بوعلی، شرح اسباب نفیسی و رسالۀ منتشرنشده‌ای در موسیقی و چند رسالۀ ادبی دیگر ازجمله تألیفات اوست. او طبیب دربار ناصرالدین‌شاه و طبیب مخصوص عزت‌الدوله، خواهر ناصرالدین‌شاه و همسر امیرکبیر، بود. قبرش در کربلای معلی است. فرزندان او به مشاغل اداری و طبی مشغول بودند. میرزا اسماعیل خان صحت‌الدوله طبیب عمومی و معلم ایرانی در مدرسۀ طب بود که در دهۀ ۱۳۲۰ش درگذشت و در امامزاده عبدالله، آرامگاه خانوادگی ثقفی، دفن شد. خلیل خان ثقفی، ملقب به اعلم‌الدوله (۱۲۷۹ق ـ۱۳۲۳ش)، از رجال نامی دورۀ ناصری و مظفری بود. او طبیعیات را نزد میرزا محمدعلی خان شیرازی (مهندس‌باشی) و طب قدیم و حکمت الهی را نزد پدرش و آقا محمدرضا قمشه‌ای فراگرفت. او شاید نخستین کسی باشد که در ایران به‌عنوان دکتر شناخته شده است. به تشویق دکتر طولوزان، در ۱۳۱۲ق به‌منظور تکمیل تحصیلات طبی به اتریش رفت. پس از بازگشت و طبابت در دربار مظفری، مقام شامخی یافت و شاه او را از محارم خود دانست و در ۱۳۲۲ق به او لقب اعلم‌الدوله داد. او در انقلاب مشروطه نقش بسیار مهمی داشت، زیرا علی‌رغم دسیسه‌های درباریان، اخبار صحیح دربارۀ تحولات سیاسی و اجتماعی را به مظفرالدین‌شاه می‌رساند. تلاش اعلم‌الدوله و ترغیب و تشویق‌های مکرر او در موافقت شاه با اعطای فرمان مشروطیت بسیار مؤثر و مفید افتاد. پس از مرگ مظفرالدین‌شاه، محمدعلی شاه درصدد شد تا در جریان مشروطیت شبهه اندازد. به همین سبب از اعلم‌الدوله خواست که کتباً اعتراف کند که شاه مرحوم، سند مشروطیت را در حال بیماری و ناهشیاری امضا کرده است. اعلم‌الدوله از این کار سر باز زد و چون مغضوب شاه واقع شد، ناچار به پاریس رفت. در پاریس، انجمن جوانان ایران را تشکیل داد. از اقدامات مهم این انجمن جلوگیری از فروش جواهرات سلطنتی در اروپا به فرمان محمدعلی شاه بود. اعلم‌الدوله، اولین شهردار قانونی ایران بود که به ریاست بلدیۀ تهران انتخاب شد. همچنین، در زمان نیابت عضدالملک، سرکنسول ایران در سوئیس و در دورۀ زمامداری مستوفی‌الممالک، به سمت معاونت و مدیریت کل وزارت معارف و اوقاف انتخاب شد. اعلم‌الدوله در زمان حیاتش، از دَه کشور نشان‌های علمی مختلف دریافت کرد، و از خود ۳۲ جلد کتاب و رساله به یادگار گذاشت. ازجمله آثار اوست: هزارو‌یک حکایت؛ صدوپنجاه مقاله یادگار عصر جدید؛ خردنامۀ جاودان؛ هفتادویک مقالۀ معرفت‌الروح. از دیگر پزشکان خاندان ثقفی، جلیل خان ثقفی ( ـ تهران ح ۱۳۰۹ش)، ملقب به دبیرالدوله و ندیم‌السلطان، فرزند اعتضادالاطباء و برادر اعلم‌الدوله است. او منشی انجمن جوانان ایران بود و شخصاً اعلامیه‌هایی علیه استبداد محمدعلی شاه چاپ و پخش می‌کرد. دبیرالدوله از نزدیکان و ندیمان محمدحسن میرزا ولیعهد بود و با وجود اشتغال به طبابت، بیشتر به ادبیات علاقه‌مند بود. مدفن او در امامزاده عبدالله است. عبدالحمید حاذق‌الدوله، فرزند دیگر اعتضادالاطباء، از طبیبان بسیار مشهور معاصر، و بیشتر در خدمت ارتش بود. وی در اواخر عمر، در شهر ری، گوشۀ عزلت اختیار کرد. دیگر فرزندان اعتضادالاطباء نیز مشاغل مهم اداری و فرهنگی داشتند.