جاده
جاده (road)
(یا: مسیر عبور وسایل نقلیۀ چرخ‌دار) با اختراع وسایل نقلیۀ چرخ‌دار در حدود ۳۰۰۰پ‌م، احداث جاده‌های مستحکم ضرورت یافت؛ بیشتر تمدن‌های باستانی نیز نوعی شبکۀ راه داشتند.
تاریخ باستان. نخستین جادۀ مهم جادۀ سلطنتی ایران[۱] (ح ۴۵۰پ‌م) بود، که از خلیج فارس تا دریای اژه[۲] پیش می‌رفت و بیش از ۴۵۰۰ کیلومتر امتداد داشت. چین باستان نیز شبکۀ راه گسترده‌ای داشت. رومی‌ها شیوه‌هایی برای مهندسی راه و جاده ابداع کردند که تا ۱,۴۰۰ سال بعد بی‌نظیر بود. جاده‌های رومی معمولاً مستقیم بودند و آن‌ها را با سنگ‌های مسطح سنگ‌فرش می‌کردند، سپس روی آن‌ها را با لایه‌ای شنی می‌پوشاندند و رویه‌ای سخت پیدا می‌کرد. در قرون وسطا کیفیت جاده‌ها رو به خرابی نهاد. تا اواخر قرن ۱۸ از اغلب جاده‌های اروپا درست نگهداری نمی‌شد و سفر در زمستان دشوار بود. در انگلستان قانون تعمیر شاهراه‌ها (مصوب ۱۵۵۵) همۀ مردم محلی را ملزم می‌کرد که چهار روز در سال را صرف کار تعمیر جاده‌ها کنند، اما این کار یا به‌طرز بدی صورت می‌گرفت یا اصلاً اجرا نمی‌شد و مسافران از شیارها، گِل‌ولای، تصادف‌ها، و راهزنان شکایت می‌کردند. به‌خصوص حمل‌و‌نقل کالاهای سنگین از جاده‌ها دشوار بود و به‌رغم تصویب قانونی برای تلاش به‌منظور افزایش عرض چرخ‌ها، لبه‌های آهنی چرخ‌های واگن‌ها سطح جاده‌ها را خراب می‌کرد.
پیشرفتهای پس از ۱۷۰۰. ژنرال جورج وِید[۳]، فرماندهِ ارتش انگلستان در اسکاتلند، در فاصلۀ ۱۷۲۶ تا ۱۷۳۷ کیفیت جاده‌های منطقۀ کوهستانی اسکاتلند را بهبود بخشید، به‌گونه‌ای که نیروهای ارتش سریع‌تر می‌توانستند خود را به محل مناقشه برسانند. در قرن ۱۸ در انگلستان، افزایش سرعت تجارت پیشرفتی در همان حد را در جاده‌ها ضروری کرد. برقراری نظام جاده‌های دارای پست عوارضی[۴] موجب پیشرفت‌هایی شد. با این حال، جاده‌های عوارضی با مخالفت‌هایی روبه‌رو شد، که نمونۀ آن شورش‌های ربه‌کا[۵] در جنوب ویلز[۶] بود. تامس تلفورد[۷] و جان مک‌آدام[۸][۸]، مهندسان اسکاتلندی، شیوه‌های پیشرفتهای برای ساخت جاده در اواخر قرن ۱۸ و اوایل قرن ۱۹ ابداع کردند. حدود ۱۷۵۰ تا ۱۸۳۵ را عصر دلیجان[۹]، نامیده‌اند، زیرا ارتقای کیفیت حمل‌و‌نقل جاده‌ای موجب کاهش زمان سفر، [رواج سفر با] دلیجان، تأسیس مسافرخانه‌ها و شرکت‌های حمل‌و‌نقل، و عرضۀ خدمات پستی ملی شد. به‌هر‌حال، پیدایش راه‌آهن اغلب شرکت‌های کالسکه‌رانی را به ورشکستگی کشاند.
جاده‌های امروزی. جنون دوچرخه‌سواری اواخر قرن ۱۹ و پیدایش موتورهای درون‌سوز و اتومبیل به بهتر‌شدن کیفیت جاده‌ها پس از ۱۹۰۰ انجامید. سازندگان جاده‌ها برای ایجاد سطح صاف و بادوام جاده‌ها از آسفالت استفاده می‌کردند، که گَرد و غبار ایجاد نمی‌کرد. نخستین بزرگراه[۱۰] را در ۱۹۲۵ در نیویورک ساختند و هیتلر در دهۀ ۱۹۳۰ ساخت شبکه‌ای از بزرگراه‌ها را در آلمان آغاز کرد. در ایران، با آن‌که جاده‌سازی در حدود ۲۵۰۰ سال سابقه دارد، در اعصار بعدی به‌معنای واقعی ازبین رفت و راه‌ها به همان مسیرهای کاروان‌رو و مال‌رو محدود می‌شد. در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار تلاش‌هایی برای راه‌سازی و آوردن راه‌آهن به کشور صورت گرفت، که چندان گسترده نبود. در سلطنت پهلوی اول جاده‌سازی به مفهوم امروزی آن آغاز و راه‌آهن سراسری از خلیج‌فارس به دریای خزر ساخته شد. نخستین بزرگراه کشور در تهران، در زمان شهرداری غلامرضا نیک‌پی با نام پارک‌وی (بزرگراه چمران کنونی) و اولین آزادراه، در اوایل دهۀ ۱۳۵۰ بین تهران و کرج و سپس تهران‌ـ قم ساخته شد. مسئولیت جاده‌سازی و تعمیر و نگهداری جاده‌ها، در ابتدا با ادارۀ طرق و شوارع بود، که بعدها به وزارت راه و ترابری تغییر نام داد.