جبر و مقابله
جبر و مقابله
رساله‌ای در ریاضیات، به عربی، نوشتۀ عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری (۴۳۹ـ۵۲۶ق). در این رساله، خیام برای نخستین بار به تحقیق منظم علمی در معادلات درجۀ اول، دوم و سوم پرداخته و آن‌ها را طبقه‌بندی و از راه هندسه و غالباً ناقص حل کرده است. رسالۀ جبر در ۱۷۴۲ در لیدنِ هلند کشف شد، ولی مورد توجه قرار نگرفت تا آن‌که فرانتس وُپکه[۱] (۱۸۲۶ـ۱۸۶۴) متن این رساله را با ترجمۀ فرانسوی و حواشی در ۱۸۵۱ به‌چاپ رساند که مبنای کارهای بعدی در مورد این رساله شد. ترجمۀ انگلیسی آن در ۱۹۳۱، در نیویورک منتشر شد و دو ترجمۀ فارسی آن در ۱۳۱۷ش در کتاب جبر و مقابلۀ خیام به انضمام تاریخ علوم ریاضی از سه هزار سال قبل تا زمان خیام و، در ۱۳۳۹ش، هر دو به قلم غلامحسین مصاحب، انجام شد. ترجمۀ روسی با حواشی به قلم روزنفلد و یوشکِویچ در ۱۹۵۳ به‌چاپ رسید. برگرن[۲] در گوشه‌هایی از ریاضیات دورۀ اسلامی روش‌های خیام را در این رساله تحلیل کرده است.