جدل

جَدَل

(در لغت به‌‌معنای ستیزه و نزاع و دشمنی) در منطق و فلسفه و کلام گفت‌وگو و محاوره و مباحثه. می‌توان، از منظر منطق و فلسفه، جدل را از دو دیدگاه مورد بحث قرار داد: ۱. از دیدگاه ذاتی، یعنی نگرش بر جدل به‌مثابۀ یک فن (صناعت)، و نیز به‌مثابۀ یک دانش. الف. جدل به‌مثابۀ یک فن (صناعت)، که در این معنی از صناعات خمس به‌شمار می‌آید و آن قیاسی است که از مشهورات (قضایای اخلاقی پذیرفته‌شده نزد همگان) و مسلمات، یعنی مسلمات خصم (قضایای پذیرفته‌شده نزد خصم عقیدتی یا طرف بحث) تشکیل می‌شود. جدل، به‌صورت گفت‌‌وگو و بحث بین دو تن، در باب یک موضوع عقیدتی، سیاسی و همانند آن‌ها انجام می‌گیرد. دو طرفِ جدل را جدلی یا مُجادِل می‌نامند. هریک از دو طرف، دربرابر دیگری خصم (خصم عقیدتی) نام می‌گیرد. در جریان بحث یکی از دو طرف بحث طرحِ پرسش می‌کند و طرف دیگر به پرسش‌ها پاسخ می‌گوید. پرسشگر در کار تخریب وضع، یعنی ردّ موضوع، و پاسخ‌دهنده در کار حفظ وضع، یعنی اثبات موضوع، است. فی‌المثل در جریان جدل بین یک مسلمان و یک هندو اگر هندو پرسشگر باشد، به آیات قرآن و روایات (مسلّمات مسلمان) استناد می‌کند و اگر مسلمان، پرسشگر باشد، به‌ نصوص دینی هندوان (مسلّمات هندو) استناد می‌جوید و بدین‌ترتیب هریک با تکیه‌کردن بر مسلمات خصم در کار حفظ و تخریب وضع می‌کوشد و در هر حال پرسشگر در تلاش است پاسخ دهنده را شکست دهد و او را به خاموشی وادارد، یعنی اِسکات خصم یا افحام (الزام) خصم را تحقق بخشد و به‌دنبال آن پرده از چهرۀ حقیقت، حقیقتی که دست‌کم خود بدان باور دارد، برگیرد. بدین‌ترتیب در جدل دو هدف دنبال می‌شود: هدف عمومی، یعنی اسکات خصم، و هدف خصوصی، یعنی جست‌وجوی حقیقت. شاید بتوان جدل را به دو قسم اَحْسَن (فراهم آمده از مشهورات) و غیراحسن (فراهم‌آمده از مسلّمات) تقسیم کرد و جدل اَحسن را، چنان‌که اهل کلام و تفسیر تصریح کرده‌اند، جدل همراه با مهربانی و ملایمت، و جدل غیراحسن را جدل همراه با درشتی و نامهربانی به‌شمار آورد و هدف جدل احسن را جست‌وجوی حقیقت، و هدف جدل غیراَحسن را اسکات خصم دانست؛ ب. جدل به‌مثابۀ دانش، که از آن به علم‌الجدل، علم خلاف، علم مناظره و علم نظر تعبیر می‌شود، علمی است که ما را از اصول و چگونگی بحث مناظره آگاه می‌کند و نحوۀ کاربرد قیاس‌های جدلی را به ما می‌آموزد؛ ۲. از دیدگاه ابزاری، که متکلم جدل را به‌مثابۀ ابزار یا روشی در برابر مخالفان عقیدتی خود به‌کار می‌گیرد تا اولاً، بر آن‌ها ظفر یابد و اسکات خصم را تحققّ بخشد، ثانیاً، پرده از چهرۀ حقیقت برگیرد. می‌توان از منظر دیگری جدل را به نظری و عملی تقسیم کرد و مباحث نظری و علمی جدل را به‌مثابۀ یکی از صناعات خمس و نیز به‌مثابۀ یک دانش به‌شمار آورد (دیدگاه‌ ذاتی) و جدل به‌مثابۀ ابزار یا روش که در عمل به‌کار گرفته می‌شود، را جنبه عملی جدل محسوب دانست (دیدگاه ابزاری).