جنبش غیرمتعهدها
جنبش غیرمتعهّدها (nonaligned movement)
کشورهایی که در برابر قدرت‌های بزرگ، به‌‌خصوص امریکا و شوروی، موضع سیاسی و راهبردی بی‌طرفی (عدم تعهد) در پیش گرفتند. این جنبش در دهۀ ۱۹۶۰ طی دوران جنگ سرد میان شرق و غرب (۱۹۴۹ـ۱۹۸۹) پدید آمد. ۱۱۳ عضو این جنبش بیش از نیمی از جمعیت جهان را تشکیل می‌دادند و ۸۵ درصد ذخایر نفت را در اختیار داشتند، اما فقط ۷ درصد تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص می‌دادند (۱۹۹۵).
خاستگاه‌‌های جنبش. طی دوران جنگ سرد بین شوروی و اروپای شرقی از یک‌‌سو و امریکا و اروپای غربی از سوی دیگر جهان به دو اردوگاه تقسیم شد. با این حال، طی دهۀ ۱۹۶۰ اردوگاه سوم، یعنی جنبش غیرمتعهدها، پا به عرصۀ ظهور گذاشت. این جنبش از کشورهایی تشکیل می‌شد که در دوران پس از جنگ جهانی دوم استقلال خود را به‌دست آورده بودند؛ جنبش تلاش می‌کرد در جایگاه نیروی ثبات‌دهنده بین دو بلوک ابرقدرت عمل کند و در عین حال، از طریق حفظ وحدت می‌کوشید تا صدای ملت‌های خود را در ابراز عقیده رساتر کند. سنگ بنای جنبش در ۱۹۵۵ در کنفرانس باندونگ[۱] در اندونزی گذاشته شد، که رهبران کشورهای آسیایی و افریقایی برای یافتن زمینه‌های مشترک و حصول توافق برای همکاری‌های بعدی در آن با یکدیگر ملاقات و سیاست ضد استعماری و بی‌طرفی خود را میان بلوک‌های قدرت شرق و غرب اعلام کردند. بنیاد‌گذاران این جنبش عبارت بودند از جواهر لعل نهرو، نخست‌وزیر هند؛ قوام نکرومه، نخست‌وزیر غنا؛ جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور مصر؛ احمد سوکارنو، رئیس‌جمهور اندونزی؛ و تیتو[۲]، رئیس‌جمهور یوگسلاوی. در ۱۹۶۱ رهبران ۲۵ کشور در نخستین اجلاس رسمی جنبش غیرمتعهدها در کنفرانس بلگراد[۳]، در یوگسلاوی، شرکت کردند.
عدم تعهد در دوران جنگ سرد. در دوران جنگ سرد امریکا و شوروی کوشیدند تا در اعضای جنبش غیرمتعهدها تأثیر گذارند و آن‌ها را به اردوگاه خود جذب کنند. برای اجرای طرح‌های عمرانی کمک‌های مالی اهدا کردند، چنان‌که بودجۀ طرح سد بلند آسوان[۴] در مصر را شوروی طی دهۀ ۱۹۶۰ تأمین کرد. جنبش غیرمتعهدها گروه متحد قدرتمندی مانند سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو)[۵] یا پیمان ورشو[۶] نبود و اعضای آن از نظر اقتصادی و نظامی ضعیف‌تر از بلوک‌های ابرقدرت‌ها بودند. بنابراین، اگرچه اعضای آن با حفظ وحدت و رأی‌گیری جمعی در مجمع عمومی سازمان ملل متحد می‌توانستند موقعیت خود را بهبود بخشند، هرگز قادر نبودند سلطۀ دو ابرقدرت را به چالش کشند.
پس از جنگ سرد. تعداد اعضای جنبش غیرمتعهدها از ۲۵ کشور در ۱۹۶۱ به ۱۱۳ عضو و هفده کشور ناظر در سال ۲۰۰۰ افزایش یافت. اعضای جنبش از آسیا، افریقا، امریکای جنوبی، امریکای مرکزی، کارائیب، و خاورمیانه جذب شده‌اند. مالت[۷] و یوگسلاوی سابق یگانه اعضای اروپایی جنبش غیرمتعهدها محسوب می‌شوند. اکنون این جنبش هر سه سال یک‌‌بار تشکیل جلسه می‌دهد. در ضمن جنبش دبیرخانۀ دایمی ندارد. با پایان یافتن جنگ سرد، مهم‌ترین مسائلی که جنبش از آن حمایت می‌کرد اقدام‌های بین‌المللی علیه فقر، تخریب محیط زیست، آزمایش تسلیحات هسته‌ای، و قاچاق موادّ مخدر بوده است. یازدهمین گردهمایی جنبش کنفرانس در اکتبر ۱۹۹۵ در کارتاخِنا[۸]، واقع در کلمبیا، برگزار شد و فرستادگان و سران ۱۱۳ کشور در حال توسعه در آن حضور یافتند، ازجمله نلسون ماندلا[۹]، رئیس‌جمهور افریقای جنوبی؛ فیدل کاسترو[۱۰]، رئیس‌جمهور کوبا؛ و یاسر عرفات، رهبر سازمان آزادی‌بخش فلسطین. پیش از انقلاب اسلامی، ایران با بلوک غرب هم‌پیمان بود، امّا پس از پیروزی انقلاب و تأسیس جمهوری اسلامی، دولت ایران نیز به جرگۀ کشورهای غیرمتعهد پیوست و هم‌اکنون از اعضاء مهم این جنبش به‌شمار می‌رود.