جنگ شیمیایی
جنگ شیمیایی (chemical warfare)
در جنگ، استفاده از موادّ مایع، جامد یا گاز به‌منظور گذاشتن تأثیری سمی در انسان‌ها، حیوانات یا گیاهان. این جنگ همراه با جنگ میکروبی[۱]، بر طبق پروتکل ژنو[۲] در ۱۹۲۵ ممنوع شد و سازمان ملل متحد[۳] نیز در ۱۹۸۹ رأی به ممنوعیت آن داد. امریکا و شوروی در ژوئن ۱۹۹۰ توافق کردند که هر دو طرف میزان ذخایر شیمیایی خود را تا ۲۰۰۲ به ۵هزار تُن کاهش دهند. امریکا گازهای اعصاب جدید از نوع سلاح‌های ترکیبی[۴] را جانشین آن کرد. در ۱۹۹۳ بیش از ۱۲۰ کشور جهان ازجمله امریکا و فدراسیون روسیه[۵] پیمان منع تولید، ذخیره‌سازی، و استفاده از سلاح‌های شیمیایی را امضا کردند. اما این قرارداد تا ۱۹۹۷، که پارلمان روسیه آن را امضا کرد، به مرحلۀ اجرا درنیامد. در جنگ جهانی اول گازها برای نخستین‌بار جایگزینی برای موادّ انفجاری در گلوله‌های توپ شدند. نخست آلمانی‌ها در فوریۀ ۱۹۱۵ در میدان جنگ «بولیموف[۶]» از آن استفاده کردند. این تلاش بی‌نتیجه بود. بعدها از گاز کلر[۷] فشرده در کپسول که باد آن را به‌سَمت سنگرهای دشمن می‌برد با موفقیت در‌خور توجهی در آوریل ۱۹۱۵ در ایپر[۸] بلژیک استفاده شد. از زمانی‌که وسایل مقابله با گازهای شیمیایی، همچون ماسک‌های ضدگاز، ساخته شد، مواد گوناگونی برای غلبه بر این قبیل وسایل دفاعی و شیوه‌های متعدد پخش و گسترش آن پدید آمد. بیش از ۳هزار مادۀ شیمیایی که قابلیت استفادۀ احتمالی از آن را داشتند، درخلال جنگ مطالعه و بررسی شدند، اما فقط ۳۰ ماده برای استفادۀ عملی در میدان جنگ، مناسب و مؤثر تشخیص داده شد. گاز علی‌رغم شهرت مخوفش، بیش از آن‌که شخص را از بین ببرد او را دچار آسیب‌های شدید می‌کرد و اساساً ناتوان‌سازی آن بیش از هلاک‌کردن نیروها و تأثیرات روان‌شناختی آن در جنگ‌ها زیاد بود. در حال حاضر، حدود بیست کشور جهان سلاح‌های شیمیایی دارند؛ ازجمله اسرائیل، سوریه، لیبی، افریقای جنوبی، چین، اتیوپی، کُرۀ شمالی، میانمار، تایوان، و ویتنام. مجموع ذخایر شیمیایی امریکا در ۱۹۸۹ حدود ۳۰هزار تُن و شوروی نزدیک به ۵۰هزار تُن برآورد می‌شد. پروتکل ژنو در ۱۹۲۵، که تنها مکانیسم قانونی بین‌المللی برای کنترل سلاح‌های شیمیایی است، هیچگاه مراعات نشده است. عراق در جنگ ایران و عراق[۹] (۱۹۸۰ـ۱۹۸۸) از سلاح‌های شیمیایی استفاده کرد، که تلفات گسترده‌ای برای تعداد بسیار زیادی از رزمندگان بدون ماسک و غیرنظامیان ایرانی درپی داشت. عراق حتی تهدید کرده بود که در جنگ خلیج فارس در ۱۹۹۱ نیز از سلاح‌های شیمیایی استفاده می‌کند، اما چنین نکرد. سلاح‌های شیمیایی انواع گوناگون دارد. از آن جمله‌اند:
گازهاي محرک (گازهاي محرک[۱۰]). ممکن است سبب مصدومیت دایم یا مرگ شوند؛ مثل گازهای کلرین، فوسژن[۱۱]، و گاز خردل[۱۲]، که در جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ۱۹۱۸) به‌کار برده شدند و به‌نحوی که گفته‌اند، روس‌ها در افغانستان، ویتنامی‌ها در لائوس[۱۳]، و نیروهای عراقی علیه ایران (۱۹۸۰ـ۱۹۸۸) از آن استفاده کردند.
گازهاي اشک‌آور (گازهاي اشک‌آور[۱۴]). مانند گاز «سی‌اس[۱۵]»، که برای فرونشاندن آشوب‌ها به‌کار می‌رود، بر چشم و ریه اثر می‌کند، و سبب کوری موقت می‌شود.
گازهای اعصاب اورگانو فسفروس[۱۶]ها ترکیباتی مشابه حشره‌کش‌ها دارند، که از طریق پوست و شش‌ها وارد بدن می‌شوند و عملکرد سیستم عصبی را مختل می‌کنند. گازهاي اعصاب[۱۷] را آلمانی‌ها در جنگ جهانی دوم تولید کردند اما از آن استفاده نشد.
داروهای ضعف‌آور داروهایی که برای بیرون راندن موقت دشمن از صحنۀ عملیات، مثلاً از طریق آسیب‌رساندن به دید سرباز یا توهم‌زایی در او، ساخته شده‌اند. از داروهاي ضعف‌آور[۱۸] تاکنون استفاده نشده است.
ترکیبات سمّی (ترکيبات سمّي[۱۹]). سمومی که از راه خوردن، آشامیدن یا تزریق موادی مثل ریسین[۲۰]، که از روغن کرچک به‌دست می‌آید، و نیز مواد غذایی فاسد وارد بدن می‌شوند. از ریسین بیشتر در موارد شخصی استفاده شده است. اما گفته‌اند که دیگر موادّ سمی را روس‌ها در افغانستان و نیروهای ویتنامی در کامبوج به‌کار برده‌اند.
سموم گیاهی سمومی که برای نابود کردن پوشش گیاهی استتار سربازان و محصولات کشاورزی جوامع معارض به‌کار می‌رفت. از سموم گياهي[۲۱] امریکا در ویتنام و انگلستان در مالایا[۲۲] (مالزی کنونی) استفاده کرد. سم «عامل نارنجی[۲۳]» به‌سبب ایجاد سرطان و مرگ‌ومیرهای غیرطبیعی در بین کهنه‌سربازان جنگ ویتنام[۲۴] و کارکنان کارخانه‌های امریکا شهرتی سوء دارد.
سلاح‌های ترکیبی (سلاح‌هاي ترکيبي[۲۵]) دو جزء شیمیایی که بعد از شلیک پوستۀ انفجاریِ نگهدارنده با یکدیگر ترکیب می‌شوند و ماده‌ای سمی تشکیل می‌دهند. انگلستان ۱۲۰هزار تُن از ذخایر شیمیایی خود را از ۱۹۴۵ تا ۱۹۴۹ و ۲۵هزار تُن دیگر را در ۱۹۵۵ تا ۱۹۵۷ به دریا ریخت. ۱۴۹ کشور جهان در کنفرانس خلع سلاح سازمان ملل متحد[۲۶] در ۱۹۸۹ به اتفاق آرا، ممنوعیت سلاح‌های شیمیایی را تصویب کردند و کنوانسيون بين‌المللي منع سلاح‌هاي شيميايي[۲۷] را در ۱۹۹۳ امضا کردند. این پیمان در ایجاد روش‌های تحقیق و بررسی، که سازمان منع استفاده از سلاح‌های شیمیایی[۲۸] در شهر لاهۀ[۲۹] هلند آن را اداره می‌کند، و صدور مجوز بر اجرای مصوبات آن علیه کشورهایی که قرارداد را امضا نکرده بودند، در نوع خود منحصر به فرد بود. سی سی دبلیو ممنوعیت دایمی برای تولید سلاح‌های شیمیایی اعمال می‌کند، و حدود ۱۶۰ کشور جهان آن را امضا کرده‌اند. در نوامبر ۱۹۹۶ مجارستان شصت‌وپنجمین کشوری بود که مفاد پیمان را قانوناً تصویب کرد و بدین ترتیب بعد از ۲۸ سال مذاکره، شمار کشورهای تصویب‌کننده به‌حد کافی رسید و در ۲۸ آوریل ۱۹۹۷ کنوانسیون از قدرت لازم برای اجرای مفاد پیمان برخوردار شد. پارلمان روسیه سرانجام مفاد کنوانسیون سازمان ملل را در نوامبر ۱۹۹۷ تصویب کرد؛ همچنین بودجه‌ای ۱۰۰ میلیون دلاری برای نابودی سلاح‌های موجود، که حدود بیست درصد هزینۀ لازم بود، در ۱۹۹۸ به آن اختصاص یافت. اگرچه امریکا نیز به‌منزلۀ امضاکننده از به‌‌کارگیری سلاح‌های شیمیایی منع شده و ملزم به نابودی ذخایر باقی‌ماندۀ خود است، تاکنون به تصویب قانونی کنوانسیون تن در نداده است. قانون منع سلاح‌های شیمیایی امضا کنندگان را به شرح زیر مکلف می‌کند: نابودی ابزارهای تولید و جلوگیری از گسترش آن‌ها، خودداری از تهیه و تولید یا انبار‌کردن سلاح‌های شیمیایی یا انتقال آن‌ها به هر کشوری که درگیر هرگونه فعالیت دیگری است که کنوانسیون آن را منع کرده است. این ممنوعیت شامل استفاده‌نکردن از گازهای ضد شورش در جنگ نیز می‌شود. کشورهایی که کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی را امضا کرده‌اند (بیش از ۶۰ کشور) یک ضرب‌الاجل نهایی را برای انهدام همۀ این سلاح‌ها تا ۲۹ آوریل ۲۰۰۷ تعیین کرده‌اند، اما مقامات رسمی روسیه و امریکا در مۀ سال ۲۰۰۰ اعلام کردند که اجرای آن تا مهلت تعیین شده غیرممکن است.
- ↑ biological warfare
- ↑ Geneva Protocol
- ↑ United Nations
- ↑ binary weapons
- ↑ Russian Federation
- ↑ Bolimov
- ↑ chlorine
- ↑ Ypres
- ↑ Iran-Iraq War
- ↑ irritant gases
- ↑ (phosgene (C12CO
- ↑ (mustard gas (C4H8CI2S
- ↑ Laos
- ↑ tear gases
- ↑ CS
- ↑ organophosphorus
- ↑ nerve gases
- ↑ incapacitants
- ↑ toxins
- ↑ ricin
- ↑ herbicides
- ↑ Malaya
- ↑ Agent Orange
- ↑ Vietnam War
- ↑ binary weapons
- ↑ UN Conference on Disarmament
- ↑ (Convention on Chemical Weapons (CCW
- ↑ Organization for the Prohibition of Chemical Weapons
- ↑ Hague