جیوه

جیوِه (mercury)

جيوِه

(یا: نقره مایع، سیماب) عنصری فلزی، به‌رنگ خاکستری نقره‌ای، سنگین، با نماد Hg، برگرفته از واژه‌ای لاتینی به‌معنای عطارد، با عدد اتمی ۸۰، و جرم اتمی نسبی ۲۰۰.۵۹. مایعی متحرک و چگال، با نقطه ذوب پایین (۳۸.۸۷- درجۀ سانتی‌گراد) است. منبع عمدۀ آن سنگ معدن شنگرف، (سولفور جیوه، HgS) است و گاهی نیز به‌صورت فلز آزاد در طبیعت یافت می‌شود.

کاربردها. آلیاژهای جیوه با فلزات دیگر را ملغمه (آمالگام) می‌نامند. در دندانپزشکی، نوعی ملغمۀ جیوه ـ نقره را برای پر کردن حفره‌ای دندان به‌کار می‌برند. جیوه در صنعت نیز کاربردهای بسیار دارد، از آن جمله است تهیۀ داروها و مواد شیمیایی، لامپ‌های بخار جیوه، یکسوکننده‌های قوس، سوئیچ‌های کنترل توان. از جیوه همچنین برای ساختن فشارسنج‌ها و دماسنج‌های مختلف ازجمله فشارسنج هوا و دماسنج طبی استفاده می‌شود.

خطرات. جیوه سمّی انباشتی است که ممکن است زنجیرۀ مواد غذایی را آلوده کند و باعث ناراحتی‌های روده‌ای و کلیوی شود. همچنین، باعث نقض زاد و ولد در انسان می‌شود. سازمان جهانی بهداشت حد مجاز جیوه را حدود ۰.۵ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم بافت ماهیچه‌ای اعلام کرده است. در ژانویه ۱۹۹۸، اداره حفاظت از محیط زیست ایالات متحده بیشترین مقدار مجاز این عنصر را ۰.۱ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، برابر یک‌پنجم مقدار مجاز سازمان بهداشت جهانی، اعلام کرد. صنایعی که ترکیبات آلی جیوه، مانند دی‌متیل جیوه، را در دریا تخلیه می‌کنند، مسبب عمدۀ آلودگی سمی جیوه در نیمۀ آخر قرن ۲۰ بوده‌اند. از ۱۹۵۳ تا ۱۹۷۵، براثر تخلیۀ فاضلاب‌های حاوی ترکیبات آلی جیوه، در خلیج میناماتا و انباشت آن‌ها در بدن ماهی‌ها و حلزون‌های صدف‌دار، ۶۴۸هزار نفر از مردم دهکدۀ میناتامای ژاپن مسموم شدند که وضع ۱۱۵ نفر از آن‌‌ها وخیم شد.

تاریخچه. این عنصر را هندی‌ها و چینی‌های باستان کشف کردند. همچنین، در مقبره‌های مصر، با قدمت ۳۵۰۰ سال نیز یافت می‌شود. جیوه را کیمیاگران به‌نام خدای حرکت سریع و به‌سبب سیّالیت‌اش نام‌گذاری کردند.

کاربرد. در معدن‌کاری جیوه با طلا ملغمه تشکیل می‌دهد، لذا در معادن طلا و برای استخراج طلا از رسوبات کم‌ارزش آن به‌کار می‌رود. هرسال حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ تن جیوه در حوضه رودخانۀ آمازون مصرف می‌شود. در ۱۹۹۰، غلظت جیوه در ماهیان خوراکی نزدیک محل‌های معدن‌کاری دَه برابر بیشتر از مقدار مجازی بود که سازمان بهداشت جهانی برای انسان توصیه کرده است.

---