حزب اجتماعیون عامیون ایران
حزب اجتماعیون عامیونِ ایران
از نخستین احزاب چپ ایران. نخست در ۱۲۸۴ش در باکو از سوی فعالان حزب سوسیال دموکرات آذربایجان (همت)، ازجمله نریمان نریمانف و حیدرخان عمواوغلی که با حزب سوسیال دموکرات روسیه مرتبط بودند، با همکاری کمیتۀ انقلاب انجمن ملی به‌‌وجود آمد و سپس در تبریز، تهران، مشهد و دیگر شهرهای ایران نیز تشکیل شد. سوسیال دموکرات‌های ارمنی ایران با عنوان هنچاکیان شناخته می‌شدند و رهبری آنان با گریگوریقیکیان بود. رشت و انزلی و تبریز از مراکز فعالیت آنان محسوب می‌شد. سوسیال دموکرات‌های ارمنی تبریز از همان عنوان سوسیال دموکرات استفاده می‌کردند و تشکیلات سوسیال دموکرات‌های مسلمان این شهر عنوان حزب اجتماعیون عامیونِ ایران یا عناوینی چون مجاهد، فدایی و فرقۀ مدافع اسلام را به‌کار می‌گرفت. در تبریز کربلایی علی میسو، حاج علی دوافروش، حاج رسول صدقیانی، و میرزا محمدعلی خان تربیت، در تهران ملک‌المتکلمین و سید‌جمال‌الدین واعظ اصفهانی، و در مشهد ملک‌الشعراء بهار و ابراهیم میلانی از مؤسسان و رهبران و فعالان این حزب بودند. حزب اجتماعیون عامیون در تبریز، تهران و رشت کمیته‌های سرّی کوچکی با نام مراکز یا انجمن‌های غیبی داشت که هسته‌های فعال حزب بودند و در تحولات نهضت مشروطه‌‌خواهی نقش عمده‌ای ایفا کردند. پس از فتح تهران در ۱۲۸۸ش، که به پایان استبداد صغیر و تشکیل مجلس دوم انجامید، اعضای حزب اجتماعیون عامیون یا سوسیال دموکرات‌های ایران با تعطیل شعبه‌های حزب در ایران، به حزب نوپای دموکرات پیوستند. حزب اجتماعیون عامیون در قفقاز همچنان با همان نام فعالیت داشت تا آن‌که در ۱۲۹۵ش در باکو نام حزب یا فرقه عدالت را برگزید.