حزب اعتدالی
حزب اعتدالی
از نخستین احزاب سیاسی ایران پس از انقلاب مشروطیت. هم‌زمان با تشکیل مجلس دوم، حزب یا فرقۀ اعتدالیون عامیون، که به اختصار «اعتدالی» خوانده می‌شد، تشکیل شد. بنیادگذاران و اعضای شاخص این حزب عبارت بودند از سیدمحمدصادق طباطبایی، حاج میرزا علی‌محمد دولت‌آبادی، میرزا علی‌اکبرخان دهخدا، شکرالله‌خان قوام‌الدولۀ شیرازی. دو روحانی بزرگ مشروطه‌خواه، سیدمحمد طباطبایی و سیدعبدالله بهبهانی، و رجالی چون ناصرالملک، سپهدار اعظم تنکابنی، مرتضی‌‌قلی‌خان بختیاری، عبدالحسین‌میرزا فرمانفرما، معزالسلطان (سردار محیی)، نصرت‌الدوله فیروز، سیدحسن مدرس، آشتیانی، و نیز دو مجاهد نامدار مشروطه، ستارخان و باقرخان، از هواداران و نزدیکان حزب اعتدالی محسوب می‌شدند. روزنامۀ شورا ارگان حزب و جراید وقت و مجلس از دیگر نشریات آن بودند. تقویت سلطنت مشروطه، صیانت از مذهب، حمایت از نهاد خانواده و مالکیت خصوصی و حقوق اساسی افراد، سعی در تقویت احساس همکاری در میان مردم از طریق تعالیم دینی، حمایت از طبقۀ متوسط، به‌ویژه کسبه و پیشه‌وران و مقابله با افکار و اندیشه‌های الحادی از برنامه‌های اعتدالیون بود. دو حزب اعتدالی و دموکرات در مقام نخستین احزاب سیاسی ایران، در مجلس و خارج از آن رقابت‌های گسترده‌ای داشتند که در مواردی به برخوردهای خونینی انجامید. حزب اعتدالی در مجلس دوم با ۳۶ نماینده رأی اکثریت، و در مجلس سوم با ۲۹ نماینده رأی اقلیت را بهدست آورد. رقابت دو حزب در انتخاب نخست‌وزیر (صدراعظم) و نایب‌السلطنه نیز تبلور یافت. مستوفی‌الممالک در هر دو مورد کاندیدای دموکرات‌ها و سپهدار و ناصرالملک به ترتیب برای نخست‌وزیری و نیابت سلطنت نامزد اعتدالیون بودند. چون نامزد دموکرات‌ها به نخست‌وزیری رسید، نامزد اعتدالی‌ها نایب‌السلطنه شد. اوج درگیری دو حزب قتل بهبهانی بهدست عوامل حیدرخان عمواوغلی و متقابلاً ترور علی‌محمدخان تربیت از سوی وابستگان به حزب اعتدالی بود. در دورۀ صدارت مستوفی‌الممالک، خلع سلاح مجاهدین اعتدالی، ازجمله ستارخان و باقرخان بهدست یفرم‌‌خان، رئیس نظمیه، که به دموکرات‌ها نزدیک بود، از دیگر موارد این درگیری‌ها بود. ستارخان در جریان مقاومت در برابر خلع سلاح زخمی شد و پس از چندی درگذشت. انشعاب در حزب یا فرقۀ اجتماعیون اعتدالیون، به تشکیل حزب یا فرقه اجتماعیون اتحادیون و هیئت عالی یا هیئت مؤتلفۀ اعتدال انجامید. هم‌زمان با فعالیت مجلس چهارم، حزب اعتدالی، همچون حزب دموکرات، از‌میان رفته بود و دو حزب اصلاح‌طلب و سوسیالیست، که در هر دو افرادی از اعتدالیون و دموکرات‌ها عضویت داشتند، به‌ترتیب اکثریت و اقلیت مجلس را حائز شدند.