حوزه های علمیه شیعی
حوزه‌های علمیۀ شیعی
در تاریخ شیعه، شهرهایی، خواه به‌سبب بافت مذهبی (وجود مرقد امامان یا اولاد آنان علیهم‌السلام) یا سیاسی، برای دوره‌ای محدود، به مرکز مهم و اصلی ارائۀ تعالیم شیعی بدل شده‌اند. تا اواسط قرن ۲ق، شهر مدینه چنین وضعیتی داشته است. حوزه‌های درسی امام باقر (ع) و امام صادق (ع) عرصۀ تعلیم بسیاری از شیعیان و حتی اهل سنّت بوده است. کسانی چون مالک بن انس، ابوحنیفه و سفیان ثوری نزد ایشان درس خوانده بودند. سپس حوزۀ کوفه شکوفا شد. در دورۀ ابوالعباس سفّاح، امام صادق (ع) دو سال را در کوفه گذراندند و همۀ فعالیت آموزشی خود را به آن‌جا منتقل کردند. دلیل این کار بیشتر سیاسی بود، زیرا این سال‌ها، فاصلۀ انتقال قدرت از امویان به عباسیان بود و برای شیعیان فرصتی مناسب برای تبلیغ و ترویج معارف آنان بوده است. آل اعین، آل حیان تغلبی، بنی‌عطیه، بنی‌دراج و سایر خانواده‌های فقهی شیعی، حاصل تلاش تعلیمی شیعه در این شهر به‌ویژه در دورۀ شکوفایی این حوزه بودند. اصول اربعمأة یا چهارصد منبع معتبر معارف شیعی در همین حوزه به‌ظهور رسید. در اوایل قرن ۴ق، به‌سبب فشار حکومت عباسیان، بیشتر فقیهان و عالمان شیعی به قم و ری که در سلطۀ آل بویه بود، مهاجرت کردند. علی بن بابویه، پدر شیخ صدوق، خود شیخ صدوق، ابن قولویه، ابن جنید و کلینی را می‌توان از بزرگان مدرسۀ ری و قم برشمرد. دو کتاب مهم از کتاب‌های اربعۀ امامیه به نام «الکافی» و «من لایَحضُرُه‌الفقیه» حاصل عصر شکوفایی مدرسۀ قم و ری به‌شمار می‌رود. سپس در نیمۀ اول قرن ۵ق، با حضور شخصیت‌های بزرگ شیعی در بغداد مانند سید مرتضی و شیخ طوسی، بسیاری از فضلا و عالمان شیعی، حتی از قم و ری به بغداد رفتند و حوزۀ آن‌جا را رونق بخشیدند. در عهد شکوفایی حوزۀ بغداد مباحث اصول فقه و نیز فقه تطبیقی بسیار گسترش یافت؛ تا آن‌که بغداد، به‌دست مغولان تسخیر شد. اهالی حِلّه نزد هولاکو رفتند و امان طلبیدند و هولاکو به آنان امان داد. به‌همین سبب این شهر شیعه‌نشین به‌سبب امنیت و فراغت به مرکزی جدید برای مباحث شیعی بدل شد و عالمان و فقیهان بدان‌جا کوچیدند. در واقع حوزۀ علمیۀ حلّه، امتداد حوزۀ علمیۀ بغداد است. محقق حلی، علامۀ حلی، پسرش فخرالمحققین و ابن طاووس از بزرگان این مکتب‌اند. از پدیده‌های بدیع در این حوزه، تدوین دایرة‌المعارف‌های بزرگ فقهی و نیز اهتمام در دادن نظم منطقی به مباحث فقهی در قالب ابواب معیّن بوده است. این حوزه تا زمان شهید ثانی همچنان شکوفا بود. هم‌زمان با آن حوزۀ نجف در نیمۀ اول قرن ۵ق از مراکز مهم معارف شیعی بود. شیخ طوسی را باید احیاکنندۀ آن نامید. این حوزه گرچه هنوز هم مرکز اصلی مباحث شیعی به‌شمار می‌رود؛ زیرا بیشتر فقیهان و مراجع امامیه در آن پرورش یافته‌اند؛ اما از زمان شیخ عبدالکریم حائری و تأسیس حوزۀ علمیۀ قم، و نیز به‌علت فشارهای شدید رژیم بعث و اعدام بسیاری از عالمان حوزۀ نجف، رفته‌رفته جای خود را به این حوزه داد؛ با این حال عالمان امامی بسیار علاقه‌مندند حوزۀ نجف همانند گذشته شکوفا شود. شیخ مرتضی انصاری، آخوند خراسانی و میرزای شیرازی از بزرگان حوزۀ علمیۀ نجف اشرف هستند. از بزرگان چند قرن اخیر که دورۀ تحصیل خود را فقط در قم گذرانده‌اند، می‌توان از امام خمینی (ره) و شاگردان ایشان نام برد. از حوزه‌های علمیۀ دیگر شیعی که گاه بسیار محدود، روی شکوفایی به خود دیده‌اند می‌توان از حوزه‌های علمیۀ سامرا، کربلا، جبل‌عامل و مشهد نام برد. مدیریت عالی حوزه‌های علمیۀ شیعی را مراجع تقلید و مجتهدان برعهده دارند و آن را از لحاظ مالی و علمی پشتیبانی می‌کنند.