حیات کوهستانی
حیات کوهستانی (mountain life)
کوهستان‌ها مجموعۀ شرایطی بی‌مانند و غالباً دشوار را پیش‌روی قرار می‌دهند که حیات به‌منظور بقا باید با آن سازگاری یابد. با زیادشدن ارتفاع، هوا رقیق‌تر می‌شود و دما پایین‌تر می‌آید، فصل رویش کوتاه‌تر می‌شود، و لایۀ خاک روبه نازک‌شدن می‌رود و باروریش کمتر می‌شود. در موجودات زنده‌ای که در کوهستان‌ها می‌زیند توانایی تحمل بادهای شدید، نوسان پردامنۀ دما، سیلاب‌ها، خشکسالی، سنگ‌لغزه‌ها، سقوط بهمن، و ظهور ناگهانی تابش خورشیدی تکامل یافته است. افزون بر این شرایط می‌توانند در میان کوه‌های سلسله جبالی واحد یا ارتفاعات مختلف همان کوه دستخوش تغییر شوند. گیاهان توندرای (جلگۀ قطبی) آلپی عموماً کوتاه و غالباً در سطح پخش‌اند، و یا چوبی یا علفی امّا تقریباً همواره چندساله‌اند. این گیاهان برای بقای خود باید حتی‌الامکان گرمای اندک موجود را در خود نگه دارند. زیستگاه رویش کوتاه متراکم، و کاکل‌دار[۱] در نگهداری گرما عاملی مؤثر است؛ کُرکی‌بودن گیاه نیز در حفظ گرما اثر دارد. برگ‌های بسیاری از گیاهان آلپی سبز پررنگ و تیره‌اند؛ هرچه رنگ آن‌ها تیره‌تر باشد، گرمای بیشتری جذب می‌کنند. هرچه جنگل‌ها در دارمرز[۲] به توندرای آلپی جای می‌سپارند، درختان کوتاه‌تر و کوتاه‌تر می‌شوند، تا این که شکل منحصربه‌فردی به‌نام کرومهولتس[۳] (واژۀ آلمانی به‌معنای «چوب کج و خمیده») را به خود می‌گیرند. گیاهان کرومهولتس گیاهان (معمولاً درختانِ) چوبی‌اند که نیروی باد غالب و همیشه وزان آن‌ها را خم می‌کند. این گیاهان از رشد بازداشته می‌شوند، خمیده، لاغر، و استخوانی می‌گردند و عموماً روی سطح زمین پخش می‌شوند. بسیاری از گیاهان آلپی می‌توانند در دماهای خیلی پایین رشد کنند (سوخت‌وساز کنند) و حتی گل بدهند (تکثیر شوند). به‌این‌منظور، یاخته‌هایشان بسیار کوچک و حاوی غلظت‌های بالایی از نمک‌های محلول‌اند. همین خاصیت، با پایین‌آوردن نقطۀ انجماد یاخته، آن را دربرابر یخ‌زدگی حفظ می‌کند؛ و این سازوکاری است که به کارکرد ضدیخ‌ها شباهت دارد. بعضی از این گیاهان، در هنگام تنفس، می‌توانند گرمای کافی برای ذوب‌کردن یخ محیط پیرامونی تولید کنند. به‌علت محدودیت ترکیب فضا و آب مفید برای حیات در کوهستان‌ها، فقط معدودی از جانوران می‌توانند در این مکان‌ها زیست کنند. این جانوران غالباً نیاز دارند با شرایط سردِ جانکاه حاکم در کوهستان‌ها سازگاری ویژه‌ای برقرار کنند، اگرچه، برخلاف گیاهان، تحرک دارند و می‌توانند در پاسخ به نوسانات زیست‌محیطی به مکان‌های مختلف نقل‌مکان کنند. تمامی انواع جانوران جز خزندگان و دوزیستان می‌توانند در قلۀ کوه‌ها به‌سر برند. روابط بوم‌شناختی میان جانوران ساکن در قلۀ کوهستان در مقایسه با روابط بوم‌شناختی در میان حیوانات ساکن مناطق پایین‌تر کوهستان نسبتاً ساده و بسیار بی‌ثبات است، زیرا شبکه‌های غذایی در توندرای قطبی از شکارگران، مصرف‌کنندگان، و تولیدکنندگان اولیۀ کم‌شمارتری برخوردارند. به‌طور‌کلی، سرمای کوهستان عامل محدودکننده‌ای برای حیوانات بزرگ‌تر نیست. اکثر آن‌ها را پشم و چربی‌شان به‌خوبی عایق‌پوش می‌کنند. جانوران به چندین راه می‌توانند با سرما به مقابله برخیزند: از طریق مهاجرت، زمستان‌خوابی، یا پناه‌گرفتن در زیر زمین یا برف. اکثر جانوران بزرگ کوهستانی، مانند قوچ شاخ‌بلند[۴] و گوزن شمالی[۵]، در پاییز به ارتفاعات پایین‌تر و در بهار به عرض‌های بالاتر کوچ می‌کنند. این حرکت برای جست‌وجوی خوراک مانع از فزون‌چری در هر مکان خاصی می‌شود. سنجاب زمین‌زیست[۶] زمستان را در خواب زمستانی سپری می‌کند. این حیوان در سرتاسر تابستان و پاییز به حدّ افراط غذا می‌خورد تا چربی ذخیره کند، آنگاه به علفزار یا نقبی زیرزمینی، پوشیده از پشم، پناه می‌برد، و در همان‌جا دمای بدنش بین هشت تا دَه درجۀ سانتی‌گراد می‌ماند. به‌این‌ترتیب سوخت‌وساز این جانور به‌نحو فاحشی افت می‌کند، به‌گونه‌ای که انرژی انباشته و ذخیره‌شده در بدنش با کُندی بسیار مصرف می‌شود. موش صحرایی[۷] زمستان را در زیر پوشش عایق‌کنندۀ برف با تحرک و فعالیت سپری می‌کند، و می‌تواند در آن‌جا برای بقایش خوراک و آب کافی گرد آورد. یکی از پستانداران ناحیۀ بالای دارمرز، یعنی بز کوهستان‌های راکی، نه کوچ می‌کند، نه زمستان‌خواب است، و نه نقب می‌زند. این حیوان یک پسمانده‌خوار کارآمد گیاهان است؛ دستگاه گوارش آن می‌تواند عملاً همۀ مواد غذایی قابل دسترس را از خوراک خود بیرون بکشد و به‌مصرف برساند. تنها معدودی از حیوانات دیگر و برخی از بی‌مهرگان و معدودی از پرندگان جان‌سخت و قوی یافت می‌شوند که قادرند حتی روزهای ملایم زمستانی در بالای دارمرز را تاب آورند. جانوران معیّنی می‌توانند در ارتفاعات بسیار بالا زیست کنند. عنکبوت‌های جهنده[۸]، بلندنشین‌ترین موجود زندۀ شناخته‌شده، در ارتفاع ۶,۷۰۰متری در کوه اورست مشاهده شده است. این جانوران حشرات و بندپایان کوچک را شکار می‌کنند و این‌ها نیز به‌نوبۀ خود از قارچ‌ها و پوشش گیاهی پوسیده و در حال فساد تغذیه می‌کنند.