خوارزمی، زبان
خوارزمی، زبان
از گروه شرقی زبان‌های ایرانی میانه. زبان قدیم مردمان سرزمین خوارزم بود که تا اواخر قرن ۱۰ق رواج داشت و سپس مغلوب ترکی جغتایی شد. آثار به دست‌آمده از زبان خوارزمی به دو گروه عمده بخش می‌شود: ۱. خوارزمی میانه (خوارزمی قدیم) که به خط آرامی‌ـ‌خوارزمی، مقتبس از خط آرامی، نوشته شده و در آن هزوارش به کار رفته است. این آثار به قرون ۳/۲پ‌م ـ ۷م تعلق دارد و مشتمل است بر نوشته‌های رومی و سکه‌های فرمانروایان خوارزم (قرن ۳/۲پ‌م)، نوشته‌هایی بر دو گلدان گلی از قوی‌قیریلقان قلعه (قرن ۳/۲پ‌م)، کتیبه‌هایی بر چوب و چرم از ناحیۀ توپراق قلعه (قرن ۲/۳م)، کتیبه‌هایی بر روی ظروف سیمین از ناحیۀ آرال (قرن ۶ـ۸م)، و کتیبه‌هایی (حدود ۱۰۰ قطعه) بر بدنۀ استودان‌هایی از ناحیۀ توق قلعه (قرن ۷م)؛ ۲. خوارزمی متأخر که به خط عربی‌ـ‌خوارزمی، مأخوذ از الفبای عربی‌ـ‌فارسی، نوشته شده و متعلق به دوران اسلامی است. این آثار عبارت‌اند از جمله‌هایی به زبان خوارزمی در برخی از دست‌نویس‌های کتاب فقهی عربی به نام یتیمة‌الدهر فی فتاوی اهل‌الدهر، قنیةالمنیه، شرح واژهای خوارزمی قنیةالمنیه در کتاب کوچک رسالة الالفاظ الخوارزمیه التی فی قنیه‌المبسوط، واژه‌های خوارزمی مشتمل بر نام‌های اشخاص و مکان‌های جغرافیایی، اصطلاحات تقویمی و نجومی در کتاب آثار‌الباقیه و واژه‌های دارویی و اسامی گیاهان، جانوران و کانی‌ها در کتاب الصیدنه فی‌الطب و واژه‌ها و جمله‌های خوارزمی در برابر واژه‌ها و جمله‌های فارسی در نسخه‌ای از کتاب مقدمةالادب. آثار بر جای‌مانده از زبان خوارزمی میانه، تاکنون در شکلی مطلوب منتشر نشده و نیازمند بررسی و پژوهش است. اما دربارۀ خوارزمی متأخر تحقیقات بیشتری به‌عمل آمده و فرهنگی از واژه‌های خوارزمی با معادل‌های آن منتشر شده است (ویسبادن، ۱۹۸۳). آثار زبان خوارزمی از نظر ادبی اعتبار چندانی ندارد، اما از نظر زبان‌شناختی بسیار حائز اهمیت است.