خیام، عمر بن ابراهیم (نیشابور ۴۳۹ـ۵۲۶ق)
خیّام، عمر بن ابراهیم (نیشابور ۴۳۹ـ۵۲۶ق)
| عمر بن ابراهیم خیام | |
|---|---|
| زادروز |
نیشابور ۴۳۹ق |
| درگذشت | ۵۲۶ق |
| ملیت | ایرانی |
| شغل و تخصص اصلی | شاعر، ریاضی دان، منجم |
| شغل و تخصص های دیگر | فیلسوف و طبیب |
| آثار | رساله جبر و مقابله ( به عربی، تهران، ۱۳۱۷ش)، رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس (تهران، ۱۳۱۴ش) |
| گروه مقاله | اخترشناسی، ادبیات فارسی، ریاضیات، فلسفه ، منطق و کلام |
شاعر، ریاضی‌دان، منجم، فیلسوف و طبیب ایرانی. او را یکی از سه یار دبستانی (با حسن صباح و خواجه نظام‌الملک) دانسته‌اند که با هم پیمان بسته بودند هرکدام به مقامی رسید، آن دو دیگر را نیز برکشد؛ اما این مطلب داستان‌گونه‌ای بیش نیست، چه این سه نفر تفاوت سنی بسیار داشته‌اند. همچنین او را یکی از دانشمندانی دانسته‌اند که برای سلطان ملکشاه سلجوقی در ۴۶۷ق در اصفهان زیج جلالی را ترتیب دادند. معاصران او وی را در حکمت، تالی ابن سینا می‌شمردند. ظاهراً به عراق و خراسان سفر کرده و بیشتر عمر به تدریس حکمت و پژوهش در ریاضیات سرگرم بوده است. زمخشری مفسر و لغوی نامدار در الزاجر للصغار از مشاجرۀ کوتاهی که در لغت با وی داشته با فخر یاد کرده و وی را «حکیم‌الدنیا و فیلسوف‌ها» خوانده است. به گفتۀ ابن فندق در تدریس گشاده‌دست نبوده است. در حکمت، طب، قرائت، ادب و ریاضیات و نجوم تبحر داشته است. اهمیت اندیشه‌ها و نوشته‌‌های علمی او چندان است که او را نسبت به عهدی که در آن می‌زیسته چند قرن جلوتر می‌برد. کار خیام در جبر بیشتر به روزگار دکارت، پاسکال و نیوتون تعلق دارد. در حقیقت شهرت رباعیات خیام چنان در اطراف جهان پیچیده که خیام دانشمند و فیلسوف را کم‌رنگ کرده است. درحالی‌که در منابع قدیم از وی بیشتر در ردیف دانشمندان، ستاره‌شناسان و ریاضی‌دانان یاد شده است. حتی نظامی عروضی در چهار مقاله نام وی را در مقالۀ سوم که در نجوم است، آورده است. شهرزوری تنها به فارسی‌سرایی او اشاره کرده، اما فخر رازی در التنبیه یک رباعی فارسی از او آورده است. در سندبادنامه پنج رباعی بدون نام سراینده‌اش نقل شده که در مستندات معتبر بعدی از خیام آورده شده است. پس از آن معتبرترین و موثق‌‌ترین کتابی که دو رباعی به نام خیام آورده مرصادالعباد نجم دایه است که در ۶۱۹/۶۲۰ق نوشته شده است. نجم دایه به خیام تاخته و او را دهری و گمراه دانسته است. از دیگر مأخذ رباعیات خیام می‌توان به تاریخ جهانگشا، تاریخ گزیده، تاریخ وصاف، فردوس‌التواریخ، مونس‌الاحرار، نزهة‌المجالس و اقطارالقطبیه اشاره کرد. از قرن ۸ق شمار رباعیات منسوب به خیام افزایش یافت. در نتیجه، تذکره‌‌نویسان هر رباعی که اندیشۀ خیامی داشته به نام او آورده‌اند. ژوکوفسکی این رباعیات را «رباعیات سرگردان» خواند. شهرت عالم‌گیر خیام مرهون کوشش و پشتکار شاعر انگلیسی فیتز جرالد است که رباعیات منسوب به او را در ۱۸۹۵ به انگلیسی برگرداند. به یقین اگر ترجمۀ او نبود نه تنها خیام در دنیا دارای این شهرت نبود، بلکه ایرانی‌ها نیز مانند امروز او را نمی‌شناختند. رباعیات خیام به بیشتر زبان‌ها از جمله به انگلیسی، فرانسوی، روسی، آلمانی، ترکی، ارمنی و عربی ترجمه شده است. ژوکوفسکی، فریدریش روزن، کریستنسن و ژان بابتیست نیکلا چاپ‌های انتقادی منزهی از رباعیات خیام منتشر کرده‌اند. درون‌مایۀ رباعیات خیام توجه به نیستی، دم غنیمت دانستن، شک و حیرانی است و گویا با افکار ابوالعلای معری، شاعر بدبین عرب، آشنایی داشته است. از آثارش: رسالۀ جبر و مقابله (تهران، ۱۳۱۷ش) به عربی؛ رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس (تهران، ۱۳۱۴ش)؛ مختصری در طبیعیات؛ رسالۀ زیج ملکشاهی؛ رساله‌ای در علم کلیات (۱۳۰۹ش)؛ رساله‌ای در کون و تکلیف (مصر، ۱۳۳۵ق) نوروزنامه (تهران، ۱۳۱۲ش) که منسوب به خیام است؛ ترجمۀ فارسی خطبۀ ابن سینا از عربی (۱۳۱۰ش)؛ دو تقریر فارسی و عربی در وجود (۱۳۱۰ش)؛ رسالۀ شرح المشکل من کتاب‌الموسیقی؛ مجمع‌القوانین نجوم.