دبیر (تاریخ)

دَبیر (تاریخ)

به معنی منشی، کاتب، نویسنده، سِمَتی در دستگاه اداری ساسانیان. سازمان اجتماعی ساسانیان از چهار طبقه تشکیل می‌شده که طبقۀ دبیران، پس از روحانیان و جنگیان، سومین طبقه بوده است و نخستین‌بار در همین دوره است که طبقه‌ای از آنان شکل گرفته است. دبیران در دستگاه دولتی ساسانیان نفوذ بسیار داشته‌اند؛ آنان اسناد رسمی و نامه‌های خصوصی و فرمان‌های سلطنتی را انشا و ثبت می‌کردند و حسابرسی اموال دولتی را نیز برعهده داشتند. هستۀ مرکزی دستگاه اداری ساسانیان از چند دیوان تشکیل می‌شده که ظاهراً هر یک از آن‌ها در ادارۀ دبیری بوده است؛ چنان که در آن دوره به عناوینی چون داذ دبیر، شهر آمار دبیر، کزک آمار دبیر، گنز آمار دبیر، آخور آمار دبیر، آتش آمار دبیر و روانگان دبیر، برمی‌خوریم. طبقۀ دبیران ظاهراً، افزون بر منشیان و حسابداران، پزشکان، اخترشناسان، سرایندگان، نوازندگان دربار و تاریخ‌نگاران را نیز دربر می‌گرفت. رئیس طبقۀ دبیران را ایران دبیر یا دبیران مهشت می‌گفتند که این دبیر بزرگ، پیش از پادشاهی قباد و خسرو اول، یکی از سه تنی بوده که در گزینش پادشاه صاحب‌نظر بوده است. پس از روزگار ساسانیان، در دولت‌های اسلامی (از روزگار عباسیان) دبیرخانه‌هایی که دیوان خوانده می‌شد، درست شبیه آنچه روزگار ساسانیان بود، به وجود آمد. امروز مدرّس دورۀ دبیرستان را در ایران دبیر می‌گویند.