دربند (داغستان)
دَربند (داغستان)
(یا: دِربنت[۱]) شهری در جمهوری خودمختار داغستان، در فدراسیون روسیه[۲]، نزدیک دریای خزر، با ۱۰۱,۰۳۱ نفر جمعیت (۲۰۰۲). دومین شهر بزرگ داغستان و از مراکز مهم صنعت و فرهنگ این جمهوری است. اغلب ساکنان آن را آذری‌ها، لزگی‌‌ها، و طبرسرانی‌ها تشکیل می‌دهند. این شهر بر دشت ساحلی باریکی به عرض ۳ کیلومتر بین دریای خزر[۳] و کوه‌های قفقاز بزرگتر[۴]، در جنوب رودخانه روباس و شیب کوه‌های طبرسران، ساخته شده است. احتمالاً قدیمی‌ترین شهر در فدراسیون روسیه است. دربند را با شهر آلبانا، پایتخت آلبانیا، یکی می‌شمرند. نام دربند احتمالاً پس از تجدید ساختمان شهر به‌دست قباد اول، پادشاه ساسانی، متداول شد. انوشیروان ساسانی در اواخر سلطنت خود این شهر را مستحکم کرد و دیوار معروف آن را ساخت. این دیوار به‌منظور جلوگیری از نفوذ ترکان بیابانگرد ساخته شد. دربند در اواخر دورۀ ساسانی به دست خزران افتاد و به‌شدت آسیب دید. اعراب مسلمان در ۲۲ق به دربند رسیدند، اما تصرّف آن در عهد هشام بن عبدالملک و به دست برادر او، مسلمه بن عبدالملک، در ۱۱۵ق صورت گرفت. هارون‌الرشید حکومت شروان و دربند را به یزید بن مزید شیبانی داد. اعقاب او به شروان‌شاهان شهرت دارند. بعدها هاشمیان (۲۵۵ـ۴۶۸ق) امارت دربند را به دست گرفتند. شاه اسماعیل این سرزمین را به قلمرو دولت ایران بازآورد. دربند از دوران شاه محمد خدابنده تا دوران شاه‌عباس در اختیار دولت عثمانی بود. در ۱۰۱۵ق، دوباره به قلمرو ایران پیوست. پس از سقوط صفویه به تصرف روسیه درآمد، اما پیروزی‌های نادر سبب الحاق دوبارۀ دربند به کشور ایران شد. فتحعلی‌خان قبه‌‌ای، حاکم دربند، در عصر کریم‌خان، یکی از بزرگ‌ترین حکام محلی داغستان بود و فرزندش، شیخعلی‌خان، به‌سبب مقاومت در برابر پیشروی‌های ارتش روسیه در داغستان، شهرتی به‌دست آورد. بسیاری از اعضای خانواده او در این مبارزه، به دولت روسیه پیوستند و خود او نیز پس از سال‌ها جنگ و گریز سرانجام به اطاعت آن دولت درآمد. روس‌ها در جنگ‌های اول ایران و روسیه دربند را تصرف کردند و دولت ایران با امضای قرار داد گلستان (۱۲۲۸ق/۱۸۱۳) رسماً دربند را به روسیه واگذار کرد.